افغان شاه محمود  - د اصفهان بریمن

شاه محمود هوتک (۱۶۹۷ -۱۷۲۵)

د افغان شاه محمود پاڅون او د ایران د صفوی دولت پرځېدنه *

د بنسټېزو سرچېنو پېژندنه :

مخکې له دې چې د شاه محمود او د هغه د لښکر د روحی او فزیکی اکربکریا وضعې د پېژندنې او پراصفهان د افغانانو د یرغل د اړوندولاملونو په تړاو د تنگ الواکو او له تعصبه اغیزمنو ایرانی یا افغانی سرچینو ته مخه کړو، ښه به دا وی چې د افغانی لښکر له پلوه د اصفهان د کلابندۍ په دوره کې د اروپایانو یادښت لیکونه او د سترگو لېدلی حال په پام کې ونیسو چې په هغو شپو ورځو کې په همدغه ښار کې ول او د اصفهان د ښاریانو او د ایران د دولتی چارواکو تدابیر او د هغه ځای د وگړو او د ایران ددولتی چارواکو په وړاندې یې د افغانانو چال چلند په سترگو لیدلی اوخپل ورمنډ یا قضاوت یې پرته له هېوادپالنې او ملی یا مذهبی لیوالتیا په بې پرې توگه لیکلی دی. په دې اړه له تاریخی ارزښته ډک آثاردلته او هلته شته چې زموږ د څیړنې وړ له سکالو سره ډیره مرسته کوی. لومړی د " مسحیی سیلانی تأریخ" دی چې د کروسینسکی :J. T. Krusinske په نامه د یوه پولندی کشیش لېکنه ده چې د " لېدن لېک/ بصیرت نامه" او یا "پانیات لېک /عبرت نامه" تر نامه لاندی هم ژباړل شوې ده.کروسینسکی ۲۰ کاله په ایران کې ژوند کړی او د اصفهان د کلابندۍ په کړکیچنوشپو او ورځو او د هغه ښار د نیونې پر مهال هلته وو او د ۱۷۲۵زکال د جون ترمېاشتې پورې یعنې د شاه اشرف افغان د واکمنۍ او د واک پرگدۍ د کښیناستلو په شپوورځو کې تر څو اونیو پورې په اصفهان کې وو اونوموړی د خپل مخـَورتوب له امله د پاچا سلطان حسین په دربار کې منل کېده اوهم یې له افغان محمود سره تگ او راتگ درلود اود هغو شپو ورځو له اکربکر"حالت" څخه ښه خبروو. له دې امله د کروسینسکی لېکنې د هغه د سترگو د لېدلی حال د رښتونولۍ پرستنو ولاړې دی. عبدالرزاق مفتون دنبلی تبریزی د کروسینسکی کتاب له تــُورکی متن څخه چې " د افغانانو د پاڅون اوڅرگندېدا او د صفوی دولت د نړېدنې په اړه د سیلانی تأریخ" نومیږی د " لېدن لېک/ بصیرت نامه" تر نامه لاندې ژباړلی دی (۱). دغه کتاب په پاړسی ژبه برسیره په تورکی، فرانسوی، انگریزی او لاتین ژبو هم را ژباړل شوی چې د ایران پیژندنې پوهانو، څیړونکو او پلټونکو ورڅخه گټه اخیستې ده. د مسیحی سیلانی رساله پرکال ۱۳۲۵ لمریزکې په تهران کې د تأریخی څیړنو " بررسی های تأریخی" د مجلې " په ۴ او ۵ گڼو" کې خپره شوې او پرکال ۱۳۵۲لمریز کې ښاغلی ډاکټر اسماعیل رضوی په تهران کې دغه رساله ټوله د یوه کتاب گوټی په بڼه کې خپره کړه. په افغانستان کې هم پرکال ۱۳۶۳لمریزکې ددغې لېکنې پاړسی متن یو ځل بیا په ځانگړې پسولنۍ او ښکلا راخپره شوه. پرکال ۱۳۸۲لمریزکې د " په تهران کې اوسنې کتن بڼه / نگاه معاصردرتهران" څېړندویې مؤوسسې په تهران کې د سید جواد طبا طبایی په هڅې د کروسینسکی رساله له سره لېکلې او په هغې کې د " دوسرسو" په نامه د یوه فرانسوی کشیش لېدنگ بڼې او نظریات هم ورزیات شوی دی.

دویم دروند اوپیاوړی اثر د " صفویه د لړۍ نړېدنه او په ایران کې د افاغنه د دور نېواک/ انقراض صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران" تر نامه لاندې د انگریزی لارنس لکهارت دی چې د لومړی لاس له سرچینو څخه په گټه اخیستنې د اصفهان د کلابندۍ په وخت کې په هند کې د ختیزهند د انگریزی کمپنۍ ، هالند او د فرانسې د کونسل په اړه د سیلانیانو د گزارشونو او د نورو اروپایی او ایرانی سرچینو له مخې د عملی شننو په ترڅ کې د تأریخ لېکلو د ډیرې ښې تگلارې په راخپلولو یې لیکلی دی. (۲) دغه کتاب د لومړی ځل لپاره د مصطفی قلی عـِماد له پلوه ژباړل شوی او پرکال ۱۳۴۳لمریزکې په تهران کې خپور شوی او بیا د ډاکټراسماعیل دولت شاهی له پلوه هم وژباړل شو او پرکال ۱۳۴۴لمریزکې په تهران کې چاپخونې ته ولیږل شو. د عماد ژباړه پرکال ۱۳۶۴لمریزکې له سره خپره شوه او ما (لېکوال) هم له همدغې بڼې ډیره گټه را اخیستې ده. په دې اړه دریم گټوراو مهم اثر " د اصفهان پرپلاز افغان شاه اشرف / اشرف افغان برتختگاه اصفهان" تر نامه لاندې د ډاکټرفلوردی چې هغه یې د اصفهان د پرځېدنې په شپو ورځو کې په ایران کې د هالند د ختیزهند د کمپنۍ د استازیو د ورځنیو یادښت لېکونو له مخې لېکلی دی. په دغه اثر کې د ایران د ښمنانو په وړاندې د شاه اشرف د جگړو په ځانگړې توگه د روسیې او عثمانی په اړه گټورسکالو راغبرگ شوی دی.

دیادَونې وړ ده چې په دغو درو اثارو کې د افغانستان د ولسی او ملی غورځنگونو د تأریخ په ځانگړې توگه د هوتکیانو د غورځنگ په اړه ډیر اړین او د لوستلو وړ سکالو رانغاړل شوی او څرگنده نه ده چې ولې افغان تأریخ لیکونکو هغو ته لږ پاملرنه کړې اوان د (افغانستان په پینځه پیړیوکې/افغانستان در پنج قرن اخیر) پوه لیکوال هم له دغه کتابه په ځغلنده او سرسری توگه را تیر شوی دی. حال دا چې په دغو دوه ووآثارو کې د افغانانو د رمبکوالی یا دسپلین، پوځی سبمالنې او نظم، ساده گۍ او د لښکر د جنگیالو د مـاړو سترگو، جامو، د افغانانو د ښځو د سرو زرو، د هغوی مخونه او سپیڅلتیا او د شاه محمود هوتک د حکومت چال چلند، د شاه اشرف هوتک د خوی اورغښت، له یرغمل نیول شویوکسانو اود ایران له ولس او د ایران د ټولنیزو پاړکو او طبقو په وړاندې د هوتکیانو چال چلند او پرصفوی دولت باندې د هغوی د بریا او بیا له ایرانانیو څخه د هغوی د ماتې خوړلو د لاملونو نښې نښانې په سترگو کیږی.

پراصفهان د بری ترپولی پورې مخ په وړاندې:

شاه محمود (۱۷۱۶ � ۱۷۲۵ز) د میرویس خان هوتک زوی یو پیاوړی ځوان او زړور جنگیالی وو خو هغه د پلار ژورلید، تجربه او تدبیر نه درلود ځکه چې د واکمنۍ د پلاز د کښینستلو پر مهال ۱۸ کلن وو او د پلار دغو ځانگړتیاوو ته د رسیدنې لپاره یې ډیر وخت ته اړتیا درلودله خو په خواشینې چې د درندې پازوالۍ یا مسوؤلیت پیټی او لږې تجربې د هغه ژوند ورلنډ کړ ان دا چې لا له دیرش کالو یې نورهم ورلنډ کړ.

د کروسینسکی د لېکنې پربنسټ شاه محمود افغان د ایران په اړه خپل لومړنی مالومات او د صفوی د دولت د چارواکو په منځ کې د کورنیو شخړو اود سیالېو د اخ و ډب په اړه خبرې د خپل پلار له خولې ان کله چې پلار یې خپل سر د مړینې پربالښت ایښی وو، اوریدلی او له همدې امله یې په خپل سرکې د ایران تر زړه پورې د پرمختگ هیله را غوړولې وه. (۳) د هرات د ابدالیانو او د کندهار د غلزیو له لاسه د صفوی لښکر د پرله پسې ماتو له لړۍ وروسته هغه په دې پوهېدلی وو چې د ایران اکربکردې چمتو دی چې هر زړور سړی که وغواړی نو پرایران د یوه پرېکنده او له بریا ډک برید له لارې کولای شی ایران ونیسی. له دې امله هغه د ۱۷۱۹ز کال په دوبی کې د یوه لښکر په سر مشرۍ کې چې د لکهارت ۱۱۰۰۰ ښودلی دی له کندهاره په دې پلمې را ووت چې گڼې له ابدالیانو سره د جگړې په موخه راوتلی دی. خو کله چې دلارام ته را ورسید نو د لښکر واگه یې د سیستان پر لور را تاو او دهغه ولایت له نیولو وروسته یې کرمان ته مخه کړه. د کرمان او سیستان ترمنځ د " کویرلوت" د بې وښو او اوبو له سوځنده دښتې څخه د تیریدا پرمهال د محمود لښکر ډیر تاوان ولېد. کله چې کرمان ته ورسید د هغه ځای واکمن پرته له جگړې ښار ور پرېښود او اصفهان ته وتښتېد. له دې امله کرمان پرته له جگړې او تاوانه د شاه محمود په منگولو کې را پریوت او تر ۹ مېاشتو پورې یې هلته واکمنی وکړه. یو ځل صفوی دولت د محمدقلی بیک تر مشرۍ لاندې ۹۰۰۰ جنگیالی له افغان لښکر سره د جگړې لپاره راولیږل. خو د صفوی دولت دغه لښکر د شاه محمود د ځواک له لاسه کلکه ماته وخوړله. شاه محمود سلطان بیجن لکزی د خپل ځای ناستی په توگه ټاکلی وو خو په کندهار کې د سلطان بیجن لکزی او ملک جعفرسیساتی پاڅون د اصفهان په لور د شاه محمود په پرمختگ کې خنډ رامنځ ته کړ او محمود په بیړه ځان کندهار ته را ورساوه او د پاڅون د مشرانو په اعدامولو یې د کندهار ټیکاو او امنیت یې راټینگ کړ (۴).

لکهارت د هغو کسانو اند توگه یا نظر چې وایی گڼې د قزلباشو سرلښکر لطفعلی خان داغستانی کرمان ته ولاړ او محمود یې له ماتې سره مخامخ کړ او له امله یې محمود له خپلو لښکریانو سره له کرمان څخه په شا شو په پریکنده او څرگنده توگه غندی او هغه د لطف علی خان له ا َوتو بـَوتو ډکې اپلاتې بولې. د مجمع التواریخ کتاب لطف علی خان " ډارن، بې تدبیره، له پرتمه لیرې او ژرپرغزی " ژر په قهریدونکی" (۵) بللی دی.

په دې توگه لطف علیخان یو بیوړه "بې کفایته" او بیرن سر لښکر بلل شوی او سره له دې چې د محمد قلی بیک قزوینی تر مشرۍ لاندې یې د محمود پر وړاندې کرمان ته یو ۹۰۰۰ کسیز لښکر راولیږه خو خپله یې هېڅ ډول ونډه نه درلودله او هغه ځواک هم په آسانۍ ور دړې وړې شو.

هرگوره، شاه محمود تر دوه وو کالو پورې په کندهار کې تم شو او خپل ځواک یې پرایران باندې د یوه پرېکنده برېد لپاره راچمتو کړ. هغه په ۱۱۳۴ هجری (۱۷۲۲ � ۱۷۲۱ ز) کال کې پر اصفهان د سوبې په موخه له یوه پیاوړی او سمبال لښکر سره یو ځای له کندهاره را ووت او د ۱۷۲۱ز کال د اکتوبر په ۲۱ نېټې کرمان ته ورسید. د کرمان ښار یې پرته کومې ستونزې او خنډ ونیو، خو کرمانی چارواکو د محمود د لښکرو پرمخ د خپل ارگ دروازې وتړلې او مقاومت یې را پیل کړ. یو ځل افغانانو د ارگ د نېواک په موخه د یوه بېباکه برید په ترڅ کې ډیرتاوانونه ولېدل خو بریالی نه شول نو ارگ یې را کلابند کړ. د کرمان چارواکی رستم محمد سعدلو چې د ارگ دفاعی استحکامات یې ښه راټینگ کړی ول په میړانه مقاومت وکړ او د ژوند تر وروستۍ سلگۍ پورې یې له مقاومته لاس وانه خیست. د ۱۷۲۲ زکال د جنورۍ په مېاشت کې رستم سعدلو مړ شو او د هغه ځای ناستی چې نه د ډگر او نه د جگړې سړی وو محمود ته د ډیرو پیسو د ورکړې له لارې سولې ته غاړه را کښېښودله. محمود پیسې ومنلې او پرېکړه یې وکړه چې د اصفهان پرلور خپل پرمختگ ته دوام ورکړی (۶).

په کرمان کې چې یوه بله پیښه د افغانانو په گټه رامنځته شوه د هغه ولایت د زرتشتیانو هملاری او ملاتړ وو. ځکه په هغه ولایت کې او د ایران په نورو ښارونو کې د ملایانو او د شیعه روحانیت د سپکاوۍ او د سپک گڼلود چال چلند له لاسه د زرتشتیانو اوبه تر ترخځه رااوښتې وې او له همدې امله د هر هغه گام ملاتړ یې کاوه چې د صفوی د رژیم پر رانسکورولو راڅرخېده. له دې امله زرتشتیانو د محمود ملاتړ هم په سر اوهم په درهم " پیسو" کاوه. محمود هم له دغه اکربکرڅخه په خپله گټه کارواخیست او دزرتشتیانو ملاتړ یې راخپل کړ.

شاه محمود هوتک د ستر مبارز الحاج میر ویس خان نیکه زوی دشاه عالم خان هوتک لمسی دکرم خان هوتک کړوسی و - ننئ افغانستان ، پاکستان، ایران او ترکمنستان دنوموړی دپاچاهید حکومت تر کنټرول لاندی ول

د محمود د لښکر په منځ کې د نصرالله په نامه چې " ړوند پاچا /کورسلطان" بلل کېده د سیستان له وگړو څخه یو پیاوړی اوبریالی زرتشتی بولندوی وو. نصرالله تل خپله کېڼه سترگه د رغښت اوعادت له مخې تړله نو له دې امله د ړانده سلطان " کورسلطان" په نامه پیژندل کېده. د افغانی لښکر په منځ کې د یوه زرتشتی شته والی سره له دې چې مذهبی گروهنیز اختلاف یې درلود په خپله د محمود افغان هوښیارۍ ته نغوته کوی او په بل اړخ کې د لښکر په سر مشرۍ او پوځی چارو کې د ړانده سلطان " کورسلطان" مېړانه او بې سارې زړورتیا راڅرگندوی. ښایی له شاه محمود خان څخه د کرمان د زرتشتیانو د هملارۍ او ملاتړیو لامل همدا وی. شاه محمود له کرمانه وروسته د یزد پر مخ و خوځېد او کله چې یزد ته ورسید د یزد وگړو د افغان لښکر پروړاندې مقاومت ته ملا را وتړله. محمود د یزد له کلا بندۍ لاس پر سر شو او د اصفهان پر مخ یې ودرومل. د ۱۷۲۲ ز کال د مارچ په لومړیو کې افغان سرتیری د اصفهان ه ۲۰ کیلومترۍ ته نیږدې ، گلناباد ته ورسیدل. تر دغه ځایه د افغان د ځواکونو د مخنیوۍ لپاره د ایران د دولت له لورې هېڅ ډول ټینگ مقاومت نه وو تر سره شوی.

د گلناباد نښته، برخلېک جوړوونکې جگړه:

د شاه محمود د لښکر د سرتیرو په اړه د تأریخ پوهانو ویناوې او روایتونه هم توپیر لری. یو شمیر تأریخ پوهانو د هغه د سرتیرو شمیره ۸ زره، ځینو ۲۸ زره او نورو یې له ۳۰ زرو تر ۴۰ زرو پورې ښودلې ده. کولای شو د محمود د سرتیرو د شمیرې په اړه چې دوه کاله مخکې تر کرمان پورې مخته راغلی وو او لکهارت د هغوی شمیره ۱۱۰۰۰ سپاره سرتیری ښوولې را اټکل کړو اوښایی شاه محمود په کندهار کې د خپلې دوه کلنې تم کېدنې په ترڅ کې د ایران پرپلازمېنه د برېد لپاره د کندهار له وگړوڅخه یوه غټه شمیره او د کندهار له راچاپیره سیمو څخه د بلوڅانو او هزاره گانو یو شمیرجنگیالی راټول کړی وی او هغه انگیرنه چې دا ځل د محمود د جنگیالیو شمیره له لومړی ځل څخه زیاته وه رښتیا ته ډه ډه لگوی. (۷)

خو کروسینسکی وایی چې د اصفهان له کلابندۍ او سوبې وروسته له وژل شویو سرتیرو پرته د افغان سرتیرو شمیره ۲۰ زره وه. نوموړی د شاه محمود د دفاع د وزیر (ایشیک اقاسی) عبدالله له خولې وایی چې د اصفهان د کلابندۍ په وخت کې د افغانی لښکر شمیره څوارلس زره (پښتانه)، اته زره (هزاره) او څلورزره (بلوڅان) ول. خو لکهارت دغو بیلا بیلا شمیرو ته په کتنې وایی چې د محمود د لښکر شمیر دا ځل له ۱۸۰۰۰ سرتیرو څخه ډیر نه وو حال دا چې د اصفهان د ساتنې لپاره د ایران د صفوی دولت ۵۲ زره جگړې ته چمتو جنگیالی درلودل. لکهارت دغه ټکې ته لا پراختیا ورکوی او ټینگار کوی چې ښایی د ایران په زړه کې د دومره سرتیرو شمیره بس نه وه خو باید په یاد ولرو چې د افغانانو زړورتیا او د هغوی مذهبی شور او زوږ دغه تشه را ډَکــَوله. (۹)

فرانسوی څیړونکې او لرغون پیژندونکې میرمن (مادام) ژان دیولافوا چې په منځنیو پیړیو کې د ایران د ودانیو او د ودانۍ جوړلو د کارتوگې او تگلارې د څیړنې په موخه په ۱۸۸۱ز کال کې په اصفهان کې وه او ودانۍ یې له نیږدې لېدلې دی، پراصفهان د افغانانو د یرغل د یادَونې په ترڅ کې د صفوی د لښکرد سرتیرو شمیره چې په ښکلو جامو، ښو اسونو، زینونو او وسلو، واگو، د سپینو او سروزَرو په ځلاندو کرېبونو "رکابونو" سمبال ول ۶۰ زره او د افغان برېد کوونکو شمیره چې د تورې اوشلگرو له ځلا او پړق پرته یې بل څه نه درلودل ۲۰ زره ښودلې ده او زیاتوی چې د افغان لښکرملا په اوښانو بار سل خـُوله زنبورک توپونو را ټینگوله. (۱۰)

د ۱۷۲۲زکال د مارچ د مېاشتې پر اتمې نېټې د گلناباد په سیمه کې د افغانی لښکر پر وړاندې د صفوی د دولت د لښکر لومړنۍ برخلېک جوړونکې جگړه چې د پیاوړو توپونو د اور په ملاتړ سمبال وو پیل شوه. د جگړې له پیلېدا مخکې هوتکی محمود له خپلو ځواکونو لېدنه وکړه او د شور او زوږ د ولولو په انگازو کې د یوې لنډې وینا په ترڅ کې یې هغوی ته وویل:" د ایران د پلازمېنې ناپایه پانگه په تاسې اړه لری او پوه شـی چې که په دغه جگړه کې له ځانه کمزوری را څرگنده کړی نو پرته له دې چې په وچو بیدیاوو کې له لوږې مړه سی بل څه به ستاسو په برخه نه وی او گبرانو (زرتشتیانو) ته یې هم وویل: که ایرانیان سوبمن شی نو یو تن به له تاسو څخه ژوندی پرېنږدی او ستاسو ټولو ستونی به له تورو او چړو راتیر کړی" (۱۱)

د افغانی لښکر په سرمشرۍ کې امان الله خان د یو شمیر جنگیالیوپه سر کې په ښی مورچل کې، نصرالله زرتشتی د یو شمیر افغان جنگیالیو په مشرۍ کې په کیڼ لاس کې او شاه محمود هوتکی د دغو دواړو ځواکونو په په زړه کې ودرېدل. له ایرانی لورې رستم خان او د " حویزه" والی سید عبدالله د زرتشی نصرالله په وړاندې درېدلې ول. سر وزیر "اعتمادالدوله" محمد قلی خان د شاه محمود او د لرستان والی علیمردان خان د امان الله خان پر وړاندې ودرېدل. د مارچ په اتمې د ۴ بجو په شا او خوا کې د ایرانیانو له پلوه جگړه پیل شوه او د شپې په ۹ بجو پای ته ورسیدله. د جگړې د دواړو سیالولښکرو ټولیزجوړښت او د افغان د لښکر په پرتله د ایران د سرتیرو د زیادښت په پام کې نېولو سره داسې برېښېدله چې سوبه به د ایرانیانو په خوا وی خو وروسته له هغه چې د دواړو خواوو لښکرې له یو بل سره ونښتلې د لنډ وخت په ترڅ کې افغان جنگیالیو پرصفوی لښکرچې له پوځی نظم او سمبالښت څخه بې برخې وو خپله برلاسی راڅرگنده کړه.

د جگړې په ډگرکې د ایرانی لښکر تر ټولو جنگیالی ځواک چې رستم خان یې مشری کوله ډیره میړانه را څرگندوله خو دغه زړور ځواک ټول د افغان جنگیالیو د تورو له خولو را تیر شو او د رستم خان اس د تېښتې په وخت کې پر ځمکه را پریوځی او همدا چې غواړی بیرته پر خپل اس را سپور شی د یوه افغان جنگلیالی د تورې تندر یې پر ککرۍ راپریوځی او ټول ځان یې د افغان جنگلیالو په شلگرو سوری سوری کیږی. علیمردان خان چې بختیاری او د کوه گیلویه د ملیشو مشری یې کوله هم د همدغسې وژونکو شلگرو تر درب لاندې راځی، ورورېې ووژل شو او په خپله ټینگ ټپی شو او پرځمکه راپریوت او که د هغه د ټبر وگړو نوموړی د جگړې له ډگره چې له ځانه یې وینې راڅڅېدلې نه وو لیرې کړی نو کټ مټ د رستم خان برخلېک به یې په برخه وو.

کله چې سروزیر" اعتمادالدوله" محمد قلی خان ولېدل چې د ایران د لښکر دوه څنډې له ماتې سره مخامخ شوې پرته له دې چې د هغوی مرستې ته را ودانگی خپلو سرتیرو ته یې د شا تگ بولنده ورکړه. افغانانو د صفوی ټول لښکر داسې په شا کړچې ان هغوی دخپلې توپخانې د په کار اچولو وسه او شیبه ونه موندله. یو تن اروپایی توپچې مخکې له دې چې د افغانی لښکر د سرتیرو داسونو ترپښو لاندې شی ، وکولای شول چې د درو توپونو ډزې وکړی او بیا وتښتی. قزلباش سرتیرو په را تښتېدلو واښو واڼو او ټپرا د جگړې له ډگره پښې دوه کړې او کله چې اصفهان ته ننوتل ان د ښار دروازې یې د سترگو په رپ کې په ځان پسې وتړلې او که افغان لښکر په هماغه شېبه کې د ایرانی لښکر شا نیولې وای ښایی د اصفهان ښار پرته له مقاومته د افغانانو منگولو ته ورغلای وای او د اصفهان ښاریانو به د کلابندۍ او لوږې سختې شپې ورځې نه واې لېدلې. خو افغانان د خپلو ټپیانو او ولجې په راټولو بوخت شول او پرمخ ولا نه ړل. په دغه جگړه کې د ایران د لښکر د وژل شویو سرتیرو شمیر له ۵ تر ۶ زرو پورې ښودل شوې حال دا چې د ایرانیانیو په پرتله د افغانانو د وژل شویوسر تیرو شمیره یو پر لسمه ویل شوې ده. (۱۲)

یوه هالندی شرکت د ۱۷۲۲زکال د مارچ د لسمې نېټې په گزارش کې د افغان بریدگرو په وړاندې د صفوی دولت د سرتیرو د بې وسۍ له مخې په دې ډول پرده لیرې کړه :" نن موږ ته د ډاډ وړ سرچینو خبر راکړ چې منشی الممالک انگریزانو ته وویل: دا دې اوس هغه شېبه را رسېدلې چې تاسو د ایران د پاچا په وړاندې خپله رښتونې ملگرتیا د افغانانو په پرته له ځنډه ماتولو کې راڅرگنده کړی. د انگریز استازی ورته په ځواب کې وویل: په دغسې شېبې کې نه شی کولای خپله دوستی په زباد ورسوی ځکه چې هغه نه شی کولای له خپل استوگنځی څخه ساتنه وکړی ، دایران دوه څلویښت زره کسیزلښکر چې ونه شو کولای دداسې یوه ځواک په وړاندې ودریږی او ماته وخوری، نو دی به څنگه ودرېدلای شی؟ له مازیگر وروسته کله چې لمرپریوت موږ ته وویل شول چې قورچی باشی او ایشیک اقاسی باشی هم بیرته ښار ته راستانه شوی دی. ټولې هغه گنگوسې چې گڼې قللرآقاسی لا تر اوسه له افغانانو سره په جگړه کې راښکېل دی، درواغ وختلې." (۱۳)

د اصفهان را پرځېدنه او د ایران د صفوی ټـــَبـر د کمبلې ورټولېدل:

افغان لښکر د مارچ پر ۱۶ نېټې د اصفهان پر لور وخوځېد. جــُـلفا (*) د ارمنی ټبر سیمه پرته له تاوانه د افغانانو گوتو ته راپریوتله. محمود پر ارمنیانو مالېه کېښودله چې په کال کې دوه ځله یې باید ورکړې وای، ویل کیږی چې له ارمنیانو څخه پینځوس نجونې تښتول شوې وې او کله چې محمود له هغوی خبرشو نو لارښوونه یې ورکړه چې هغوی دې د سترگو په رپ کې ورخوشې کړی او خپلې کورنیو ته دې ستنې شی. (۱۴)

د همدغې مېاشتې پر۱۶ او۱۷ د سلطان حسین د خوښې وړ پرتمینه ماڼۍ فرح آباد چې له اصفهانه دباندې او ښارته نیږدې آباته شوې وه د افغانانو گوتو ته ورغله. په ماڼې کې پینځه خــُوله توپونه ایښودل شوی دغه توپونه هم د افغانانو لاسونو ته ورغلل.

شاه محمود د فرح آباد ماڼۍ پراصفهان د خپل راتلونکی یرغل د تم کېدنې او بولندې د ځای ځایگی په توگه غوره کړه او د مارچ د مېاشتې پر شلمې نېټې افغانانو پر ښار برېد وکړ. د کروسینسکی د وینا پر بنسټ " محمود د نوی کال د ورځی " نو روز" د اختر په ورځ پر اصفهان برېد وکړ، خو دغه برېد بریالی نه وو د غبرگولې " فروردین" د مېاشتې په درېمې ددوشنبې په ورځ بیا برېد وشو او افغان سرتیری په شا وتمبول شول او خبر یې ورکړ چې خبرو اترو ته چمتو دی. له مخورو ارمنیانوڅخه یې وغوښتل چې له دولت سره دې د منځگړی په توگه ور وړاندې شی خو هغوی ونه منله او په پای کې افغانان دغې پایلې ته ورسیدل چې اصفهان پرته له کلابندۍ نه شی کولای له پښو را وغورځوی.

د غبرگولی او د چنگاښ " فروردین تر ادریبهشت" د مېاشتې تر نیماییو پورې د مرکزی حکومت لښکر او افغان سرتیرو په جـُلفا کې د اصفهان د پله په دواړو غاړو کې ډډې ووهلې او جگړه ونه شوه. محمود د ښار دننه خپل څارگر درلودل او د ایران ددربار او د صفوی د سرتیرو د اکربکر په اړه یې مالومات ترلاسه کول او د جگړې تیاریې نیوه. بیا یې وغوښتل چې د پلازمېنې پر لور ځانته لاره را پرانیزی خو د شا له لورې په شا وتمبول شو خو په دویم برېد کې له کوم مقاومت سره مخامخ نه شو ځکه چې د پله ساتونکی گرجی سرتیری په ډوب خوب کې بیده ول. جنگیالی د پله د ساتونکو له سره تیر شول او لاره یې د افغان لښکر سرتیرو ته پرانیستله. بیا یې خپل مورچلونه راټینگ کړل او له ښاره د وتلو ټولې لارې یې بندې کړې. تر دغې شېبې پورې گومان نه کېده چې گڼې افغان سرتیرې دې پر اصفهان برېد وکړی او له همدې امله یې د ښار د ملاتړ لپاره ډیره هڅه نه وه کړې خو کله چې پوه شول افغان لښکر له پله ور واوښت او ښار یې راکلابند کړ، نو هوښ یې په سر ورغی او هڅه یې وکړه چې د ښار د ساتلو لپاره لاره چاره وسنجوی." (۱۵)

له دې چې کلابندی بشپړه نه وه ولسی وگړو دا وسه نه درلودله چې د ښار له لوېدېزې سېمې څخه خوراکی توکی راورسوی. دغه کلابندی د اپریل په مېاشت کې بشپړه شوه او هېڅ چا له ښاره د وتلو او یا ښار ته د ننوتلو وسه نه درلودله. د اپریل په مېاشت کې او ان مخکې له هغې افغانانو د سولې او کرمان ته د بیرته تگ تکل کړی وو. په هماغو شپوورځو کې د پاچا په لارښوونې د حویزه د سیمې د خان له پلوه افغانانو ته یو لېک راغی چې له ترلاسه کړل شویو ولجو سره دې بیرته کندهار ته ستانه شی اوویلی یې ول له پاچا څخه به نورې پیسې هم واخلم او تاسو ته به درکړل شی. افغانان ددغه لېک په رسیدلو پوه شول چې شاه په بشپړه توگه بې وسې شوی او په ځواب کې یې ولېکل چې پاچا دې د ۵۰۰۰۰ زرو تومانو په ارزښت جهیز او د پاچا د لور لاس دې د شاه محمود په لاس کې کښیږدی، کرمان ، خراسان او سیستان دې هم محمود ته ورپریږدی. که سوله غواړې دا زموږ آړ یا شرط دی پرته له هغې له کلابندۍ څخه نه لاس پر سر کېږو. ایرانی لورې ځواب ورکړ چې سنی ته د شیعه د لور ورکړنگ ناشونی دی پاچا ان خپل شیعه رعیت ته خپله لور نه ورکوی. پاتې آړونه ستاسو منو. (۱۶)

کاشکې پاچا خپله لور په هماغو لومړیو کې محمود ته ورکړې وای ځکه وروسته یې همدغه وړاندیز په ټیټه غاړه په خپله وکړ او د اصفهان وگړو به د لوږې سختې شپې ورځې نه وې لېدلای او نه به مړه کېدل. د همدغه ځواب په اورېدلو افغانانو پریکړه وکړه چې د ښارکلابندی ته به د بری تروروستۍ پولې پورې دوام ورکوی.

کروسینسکی د اصفهان د کلابندۍ پر مهال د وگړو په اړه لیکی: " له درې مېاشتو کلابندۍ وروسته د اصفهان په ښار کې د اوښ او خره خوښه پلورل کېدله، په لنډ وخت کې د غوښې بیه لوړه شوه او یو خر په پینځوس تومانه پلورل کېده چې وروسته هغه هم نه موندل کېده.نو وگړو د پیشوگانو او سپیو د غوښو خوړل پیل کړل. د څلورمې مېاشتې په راتگ د انسان د خوښې خوړل پیل شول، پینځه تنه قصابان په دغه کار بوخت ول. یو تازه مړی مې ولېد چې ورَنونه یې ور پریکول او خوړل یې. د اصفهان وگړو عادت نه درلود چې په کلنی ډول خوراکی توکی را زیرمه کړی او هر شی یې له بازاره پیرودل او هېڅکله د کلابندۍ په فکر کې نه ول. بیا خبره تر دې کچې راورسیدله چې د ونی پوټکی به د هندی پتیو یا دارچینی په بیه په تول او وزن پلورل کېدل خلکو د ونو پوټکی په اونگ "هاون" کې ټکول او د زړو بوټانو پوستونه به یې راټولول او هغه به یې په اوبو کې خوټول او د هغه اوبه به یې څښلې او وگړې به په کوڅو او سړکونو کې را پریوتل او مړه کېدل. پیغلو نجونو او بې څښتنه میرمنو چې مخونه یې لمر نه وو لېدلې خپل سره زر پرسرنو گرځول ، چیغې او بوغارې به یې وهلې او مړې کېدلې چا د مړو شویو کسانو د ښخېدلو پروا نه کوله او ښار له مړیو ډک شو.." (۱۷) او د میرمن دوسرسو په وینا " یو شمیر کسانو په پټه د هغو (مړیو) غوښې پریکولې او خوړلې. ځینو کسانو د مړو شویو ماشومانو غوښې هم خوړلې او ان یوشمیر میندو خپل ماشومان خوړلی ول. په اصفهان کې اکربکر دومره ویروونکې وو چۍ چا مړی نه ښخول بلکه هغوی یې په کوڅو کې خوشې کول او خلک اړ ول چې د خوسا مړیو له سرونو واوړی ، راواوړی او په ډیر لږ وخت کې دا یوه ورځنۍ خبره شوه. د مړیو یوه غټه شمیره یې په زاینده رود کې واچوله او شمیر یې دومره ډیروو چې سیند ډک شو او خبره تر دې کچې راورسیدله چې تر یوه کاله د سیند اوبه د گټې اخیستنې وړ نه وې " (۱۸)

د دغه پولندی کشیش دغه وینا د صفوی دولت له مخه د کمزورۍ او بېوړی " بې کفایتی" او د ولس په وړاندې د هغه دولت د چارواکو د بې پروایۍ پړونی لیږې کوی. که د اړوندو چارو پازوالان او وزیران د ولس په فکر کې وای نو ښار به یې لږ تر لږه د یوه کال لپاره په خوراکی توکیو سمبال کړای وای او یا به یې خلک د کلابندې د پایلې له ویرو څخه خبرکړی وای چې هر چا د خپلې کورنۍ او اوژوند غم مخکې له مخکې خوړلای وای او لاره چاره یې سنجولې وای. خو په خواشینۍ دولتی وزیران او لوړپوړی چارواکی د ساده بډانگ او خرافاتی پاچا په ستر گو کې د خپلو سیالانو د راپرځولو او د خپلو جیبونو په ډکولو بوخت ول او هېڅکله د ایران د وگړو په فکر کې نه ول.

" د اصفهان د کلابندۍ پرمهال سره له دې چې افغان سرتیری د حکومتی سرتیرو تر ستونی لاندې پراته ول او مردکی یې افغانانو ته رارسیدل خو هیڅوک ونه وژل شول. د ایران د سرتیرو د توپونو شمیره له څلور سوه خــُوله توپونو اوښتله سره له دې چې ایرانی سرتیرو له همدغو څلورسوو توپونو د افغانانو په لور ډزې کړې وې او په دې توگه د مردکو شمیر یې ۱۶۰ زره د توپونو ډزو ته رسیدله خو ددغو توپونو اور دومره بې ځایه وو چې دغو څلورسوه توپونو ونه شو کولای لږ تر لږه څلور سوه افغان سرتیری له پښو را وغورځوی. " (۱۹)

د هماغه پولندی کشیش په وینا یوځل د ښار وگړو د پاچا ماڼۍ په کاڼو وویشتله او له پاچاڅخه یې وغوښتل چې له ماڼۍ دې رادباندې شی او د ایران د ژغورنې لپاره دې د ولس د لیکو په سرکې دې ودریږی چې ځانونه له ایرانه ځار کړی. خو د پاچا د ماڼۍ ساتونکو د ماڼۍ د تړلو دروازو له شا د توپکو په ډزو وگړی خواره واره کړل او پاچا خپل مخ وگړو ته ور ونه ښود. د ۱۷۷۲ز کال د مې په مېاشت کې د ایران دوه درې تنه خانان د علیمردان خان تر مشرۍ لاندې چې مخکې په جگړو کې تپی شوی وو د اصفهان د ژغورنې لپاره له پینځوزرو سرتیرو او پریمانه خوراکی توکو سره را وخوځېدل. کله چې محمود له هغو خبرشو نو د نصرالله زرتشی ترمشرۍ لاندې یې ۴۰۰۰ سرتیری د هغوی مخې ته د مخنیوۍ لپاره ور ولیږل. نصرالله اصفهان ته نیږدې د هغوی مخه را ونېوله او د برېد په ترڅ کې یې ۱۵۰۰ تنه ور ووژل او پاتې نوریې وتښتېدل. (۲۰)

د سپتامبر د مېاشتې په ورستیو کې پلازمېنې ته خبر راورسید چې د تون او طبس واکمن ملک محمود سیستانی د اصفهان د ژرغورنې لپاره د لس زرو سرتیرو په مشرۍ کې د اصفهان لور ته رانیږدې کېدونکی دی. د اصفهان وگړی ددغه خبر په اورېدلو خوښ شول خو کله چې شاه محمود افغان دغه خبرواورېد نو په بیړه یې نصرالله زرتشی چې د ملک محمود هېوادوال او له یوې سیمې وو د هغه مخې ته د خبرو لپاره ورولېږه، نصرالله د گلناباد په سیمه کې له ملک محمود سره ولېدل او د ډیرو سوغاتونو له ورکولو وروسته یې هغه ته د خبرو د سپړلو په ترڅ کې څرگنده کړه چې اصفهان د ځان سپارلو او تسلیمۍ او د صفوی د کورنۍ د لړۍ ټبر د ورټولېدلو په درشل کې دی. له دې امله هغه ویاړ چې ده ته له افغان محمود سره د جگړې په ترڅ کې ورپه برخه دې ورڅخه وانخلی.

نصرالله ټینگار کاوه چې د اصفهان له ژغورنې څخه دې لاس په سر شی او له هغه یې وغوښتل چې له افغانانو سره دې یو ځای شی او د هغوی په مرسته دې پرټول خراسان بشپړه واکمنی وچلوی. په پای کې ملک محمود سیستانی دومره د نصرالله زرتشتی د خبرو او نیوکو تر اغیزې لاندې راغی چې په بیړه بیرته خراسان ته ستون شو. (۲۱)

ځېنو ویلی دی چې ځانمننونکو او ډارنو وزیرانو سلطان حسین شاه یې د ملک محمود له ویرې بیرولی وو چې که هغه اصفهان ته له خپلو ځواکونو سره راشی نو ښایی په خپله د ایران د واکمنۍ پر گدۍ کښینی او د صفویه د کورنۍ د لړۍ ټبر ور ټول کړی. له همدې امله پاچا ، ملک محمود ته پیغام ولیږه چې له راغلې لارې دې بیرته ستون شی او د صفوی دولت په خپله ددې وړتیالری چې له اصفهان او د ایران له پاچاهۍ ساتنه وکړی. ملک محمود د پاچا له دغه پیغامه نومېده کیږی او بیرته خراسان ته ستنیږی او د خپلې واکمنۍ د لیکو په پراختیا پیل کوی. لنډه دا چې که هرڅومره د کلابندۍ موده غځېدله د اصفهان د وگړو وضع لا پسې خراپېدله.

د ډاکټرشفأ په وینا ،" د کلابندۍ په ټوله موده کې سلطان حسین شاه او د هغه سلاکارانو هڅه وکړه چې د نذر،زاریو اوڅلویښتیو " چله نشینی" اود سکاسکو "بلاگانو" د شړلو اود گڼ شمیر ناروغیو د مخنیوۍ لپاره د غټو او کوشنیو دعاگانود ویلو له لارې چې د حدیثونو په کتابونو کې راوړل شوی ول او د صاحب الزمان د روضې د دعا د ویلو له لارې او یا د کوډو او د پیریانود پاچا زعفرد راغوښتلوله لارې دعاکوله چې د پیریانوله لښکرسره دې د جگړې ډگر ته راشی، یا د ملاباشی د کراماتو له لارې یې افغان مشرانو ته د ځوړند او معلقه اجل د ورلیږلو له لارې غوښتل د اصفهان له کلابندۍ څخه رټل شوی کفار لاس پر سر کړی، خو په اصفهان کې " په اصفهان کې د ورځینو پیښو پېښلېک / روزنامه وقایع اصفهان" تر سرلېک لاندې د هالند د ختیز هند د کمپنۍ د مامورانو گزارش وایی : " سره له دغو ټولو تدبیرونو ټولې چارې په ټپه ولاړې وې، ښار د غــَلو دانو له داسې یوې سوکړې " قحطۍ" سره مخامخ شو چې د یوه من غنمو بیه ۲۰ زره درهمو ته ورسېدله او ورسته له هغې چې یوه دانه غنم ، وریجه او وربشه پاتی نه شوه نو وگړو د خرو، سپیو او موږکانو او بیا د انسانانو د غوښو خوړلو ته مخه کړه" (۲۲)

په پای کې له شپږ مېاشتو کلابندۍ ، لوږې، د عفونی نارغیو، مړېنې او سوکړې "قحطۍ" وروسته پاچا سلطان حسین اړ شو چې د واکمنۍ له گدۍ راکوز او په خپله د دښمن لښکر ته ورشی او د خپلې پاچاهۍ او ژوند برخلېک د محمود د ځواک په گامونو کښیږدې.

د همدغسې یوې ترخې او اوږدې کلابندۍ خوند د هرات ښاریانو پرکال ۱۷۳۰ز کې او پرکال ۱۷۳۸ز کې د کندهارښاریانو د نادرافشار تر مشرۍ لاندې د ایرانی لښکر له لاسه او په ۱۸۳۷ او ۱۸۵۷ زیږدیزو کلونو کې د محمد شاه قاجار له لاسه د هرات ښاریانو و څـَکه. خو ددغه ځای وگړو د سپیو او پیشو گانو غوښې ونه خوړلې بلکه مقاومت یې وکړ. حال دا چې ددغو کلابندیو موده هر ځل ۱۱ مېاشتې او د اصفهان کلابندی ۶ مېاشتې او څو ورځې وه.

هرگوره، لوټ گریزو لښکرځغلولو تل اوبه د بې وزلو وگړو تر ترخځه را رسولې خو شتمنو او بډایو تل د بې وزلو وگړو په پرتله لږ د لوږې له لاسه سختۍ لېدلې دی. د اکتوبر د مېاشتې په ورستیو ورځو کې اصفهان خپلې وروستۍ سلگۍ ایستلې. د هغو کسانو په وینا چې پیـښه یې په خپلو سترگو لېدلې او لکهارت د هغوی خبرې لېکلې" د کلابندۍ په وروستیو د (اکتوبر ۲۳) کې هغه سرتیری چې د ښار د لوړو دیوالو د ساتنې لپاره گورمال شوی ول دومره کم زوره شوی ول چې د ښار د ساتلو په پرتله هغوی ته به ښه دا وای چې په روغتونونو کې پراته وای. " (۲۳)

د انگریز د ختیز هند د شرکت د استازی په وینا " د ایران پرتمین پاچا د اکتوبر (آذر) د مېاشتې په ۲۳ په ۱۲ بجو د پاچاهۍ له هرډول لویـنې ، برم او پرتم پرته د پاچاهۍ له ماڼۍ را ووت او پر اس سپور شو. هغه کټ مټ یوه بې وزلې خوارځواکی سوالگرته ورته جامې په ځان کې درلودلې، د هغه د اَردَلیو "ملازمانو" له تندیو دومره د اندیښنو او غم لړلی ناورین باران را وریده چې گڼې د اعلیحضرت د مړی د ښخولو رسمی لمانځنې ته روان دی " (۲۴)

رستم التواریخ وایی : " د کلابندۍ په همدغو شپو ورځوکې د اصفهان په " عالی قاپی" کې څلویښت ږېره لرونکی شهزادگی او د څوارلسو � پینځلسو یا تر هغه لږ بې ږیرې شهزادگیو ژوند کاوه چې ټول یې د پرتمین پاچا د اړوندو ښځو یاکنیزو له لمنو را زیږېدلی ول.(۲۵) بد مرغه او ستړی پاچا له محمود څخه د راپورول شوی اس پر سر سپور او په مړیو ډکو د پلازمېنې د کوڅو د گودرونو له منځه کرار کرار تیر شو او پریښودل شو چې د هغه د خوښې وړ ماڼۍ فرح آباد ته چې د محمود افغان د قوماندې ځای ځایگی ټاکل شوی وو ورشی او هلته په خپل لاس د ایران د پاچاهۍ تاج د محمود افغان پرسر کښیږدی. د فرانسی د کشیش دوسرسو په وینا " پاچا په خپله د واکمنۍ پر گدۍ د محمود د کښیناستلو په پرتله د واکمنۍ د گدۍ له سره خپلې راکوزیدنې ته لېواله وو." (۲۶)

لکهارت له پاچا سلطان حسین سره د شاه محمود د چال چلند په اړه د یو چا له خولې چې پیښه یې په سترگو لېدلې یعنی ژوزف آپی سالیمیان ارمنی د فرانسې د کونسل سفیر چې د صفوی پاچا د تسلیمیدلو په ورځ یې د غلزایی محمود دربار ته لاره موندلې وه لیکی: محمود د تالار په گوټ کې ناست او په زَروبی "زربفت" بالښت یې ډه ډه لگولې وه. پاچا ته لارښوونه وشوه چې د تالاربل گوټ ته ولاړ شی، او ودرېږی. پاچا سلطان حسین له ستاینو اود تحیاتونوله ویلو وروسته وویل: " زویه! له دې چې دا د لوی پیاوړی څښتن پتیینه ده چې زه دې نوره پاچاهی ونه کړم او دهغه د پریکړې پربنسټ ته به د ایران د واکمنۍ په گدۍ پورته شی نو زه د زړه له کومې خپله پاچاهی تا ته در پریږدم او له څښتنه ستا بریا غوړام." پاچا له دغو لنډو خبرو وروسته د پاچاهۍ ټـوپل "جیغه" له خپلې لنگۍ راپورته کړ او د سپارلو لپاره یې امان الله ته ورکړ خو د پاچا پام شو چې محمود له دغه کاره خوابدی شو نو ټـوپل یې بیرته له امان الله واخیست او په خپله د محمود څنگ ته ورغی (محمود هماغسې په خپل ځای کې ناست وو) او ټوپل یې د محمود پرسر کښیښود او بیا یې د هغه د بریا غوښتنه وکړه، بې واکه شوی پاچا بیرته خپل ځای ته ولاړ و پرځمکه کښیناست. وروسته چای او قهوه راوړل شوه. په دغه شیبه کې محمود پر سلطان حسین خپل زړه سواندی څرگند کړ او هغه ته یې وویل:

" ته غم مه کوه ، انسانی بخت او لوړستوریتوب بې ثباته وی. کله چې لوی څښتن وپتییی یوه ته پاچاهی وربخښی خو کله چې وغواړی هغه له یوه لاسه بل لاس او له یوه توکم څخه بل توکم ورلیږدوی. خو زه ژمنه کوم چې تاته به د پلار په سترگو وگورم او پرته ستا له سلا اوخوښې به هېڅ کار ته لاس ور نه وړم." (۲۷).

په دې توگه د پاچا سلطان حسین او د صفویه د لړۍ د اوږدې پاچاهی دور په خوارۍ پای ته ورسید. په هماغو شپو ورځوکې د افغان بولندیانو په منځ کې یو بولندوی امان الله د ۳۰۰۰ افغان اس سپرو جنگیالیو په مشرۍ کې اصفهان ته نتوت. هغه د پاچاهۍ د ماڼۍ دروازې په نښه او مــُــهـر کړې او د ایرانی سرتیرو پر ځای یې افغان ساتونکی وگومارل. په بله ورځ یې امان الله لارښوونه ورکړه چې د ښار هرگوت او گودر دې له مړیو څخه را پاک کړی. او داسې لارې چارې یې وسنجولې چې ښارته پریمانه خوراکی توکی راوړی او په خلکو یې وویشی. په بله ورځ یې امان الله، اصفهان ته د شاه محمود د راتگ لپاره اړینې سمبالتیاوې ونیولې او د احتیاط لپاره یې د شاه محمود د لارې په اوږدو کې د لوړو ودانیو ، منارو او جوماتونو د بامونو پرسر په پیاوړو وسلو سمبال سرتیری ودرول. د اکتوبر پر ۲۶ د شاه محمود بدرگه په ځانگړی پرتم د فرح آباد له ماڼۍ راووتله او اصفهان ته راغله.

د هغو کسانو په وینا چې ددغې پیښې ننداره یې په خپلو سترگو کړې :" ددغې بدرگې سر له لسو تنو سپارو صاحبمنصبانو راپیلېدله او ورپسې ۲۰۰۰ سپاره چې په منځ کې یې د ایران د دربار مخـَور هم لېدل کېدل روان ول. له هغه وروسته افغان میرآخور د پینځلس سپرو په سر مشرۍ کې وو چې جنگیالی یې د مستو او رډ سترگو اسونو پرسرسپاره او داسونوزینونه یې په ډیرو ښکلو زین پوښونو پوښل شوی ول. ورپسې یو شمیر توپکوال او شا ته یې ۱۰۰۰ تنه پلی سرتیری په خوځښت کې ول. دوی پسې د تشریفاتو لوی مشر د ۳۰۰ تورپوستو په منځ کې چې ټولو یې سرې جامې اغوستې وې په خوځښت کې وو. دغه تورپوتکی د اصفهان د یرغمل شویو کسانو له منځه غوره شوی ول چې د سوبمنو افغانانو په منځ کې د ساتونکوپه توگه ورڅخه کارواخیستل شی. له هغو وروسته د څلویښت گامونو په واټن کې غلزایی محمود د هغه آس پرسر سپور وو چې د پاچا د گوښه کېدلو په ورځ ورته د عربستان والی د سوغات په توگه ډالۍ کړی وو. بدمرغه سلطان حسین د هغه کیڼ اړخ ته پرآس سپور وو. ددغو دواړو پاچایانو تر شا ۳۰۰ تنه سپاره تنکی مریی "غلام بچه" روان ول. ورپسې مفتی او امان الله، د محمود سروزیر او ملا زعفران او نصرالله زرتشتی، ملا موسی خزانه وال او محمد اقا د محمود "ناظرالبیوتات " روان ول. له دوی وروسته سروزیر یا اعتمادالدوله او د پرځول شوی پاچا لوړپوړی صاحب منصبان او یو شمیر افغان سپاره بولندویان روان ول. په پای کې سل اوښان روان ول او د هر اوښ پر سریو یو د " زنبورک" توپ وو. له اوښانو مخکې ۶۰۰ تنه موزیک چیان او د هغوی ترشا د سپاره پوځ شپږ زره سرتیری په خوځښت کې ول. کله چې دوی د شیراز د پله له سره تیر شول شاه حسین یې د ماڼۍ د بڼ له لارې بندیخانې ته ولیږه. داسې ښکاری چې محمود د سوبې او بریا په لمانځنه کې د را پرځېدلې پاچا شته والی له پوهې او تدبیر سره سم نه گاڼه. محمود پرمخ ولاړ او د ښار دروازو ته ورسید. ولس سره له دې چې ډیرې خوارۍ او سختۍ یې لېدلې وې خو دغه بدلون ته یې د یوه نیک مرغه بدلون په توگه ښه راغلاست وویل او همدغه احساس دوی وهڅول چې نوی واکمن ته ظاهرأ درناوی وکړی. هغوی د محمود د اسونو ترپښو لاندې گران بیه شیان غوړوی ول او د چاپیریال هوایې په خپل ښکلی وږم لا ښکلې کړې وه. له هغو توپونو څخه چې د اوښانو پر سر ول کله نا کله اور کېده او لس تنه افغانان چې د محمود د بدرگې مخ ته یې حرکت کاوه په لوړ غږ یې پر محمد (ص) او د هغه په یارانو صلوات او دعا استوله." (۲۸)

وروسته له دې چې د پاچاهۍ ماڼې ته د ننوتلو رسمی لړۍ پاې ته ورسېدله افغان سرتیرو په لوړو غږونو د " الله اکبر" شور او زوږ جوړ کړ او محمود د ماڼۍ د دروازې له تیرېدلو وروسته د پاچاهۍ د میلمنو او عمومی ناستو تالار ته ولاړ او د پاچاهۍ پر گدۍ یې ډه ډه ولگوله. د پرځول شوې پاچا سلطان وزیرانو شاه محمود ته د پالیالۍ او درناوۍ سوگند په ځای کړ. ددغو مراسمو خبر د څو توپونو د ډزو په کولو د ټولو تر غوږونو ورسید. محمود د پاچاهۍ پرگدۍ د کښیناستلو له تشریفاتو وروسته ټولو راغلو کسانو ته مېلمستیا ورکړه. او په دې ډول پرایران د افغانانو د واکمنۍ دور راپیل شو. د کروسیسنکی په گزارش کې راغلی چې : " د افغانانو د بریا یو پیاوړی لامل د سرتیرو رمبکتیا یا انطباط وو. ښایی په بل هېڅ ځای کې سرداران [دداسې سرتیروپه لرلو]دومره ځواکمن نه وی او هېڅ سردار ته دومره غاړه نه ایښوول کیږی." (د کروسینسکی په روایت د اصفهان را پرځېدنه/ سقوط اصفهان بروایت کروسینسکی ، تهران، پ ۴۶)

کروسینسکی د افغان جنگالیو د پوځی مورال په اړه وایی :" جگړه او وژنه د افغانانو رغښت او عادت دی. د جگړې په ډگر کې هېڅ افغان نه غواړی دښمن ته شا کړی که څوک له دښمنه په شا شی نو د سترگو په رپ کې یې وژنی. د اصفهان د کلابندۍ پر مهال مې د عباس آباد د پله تر څنگ د جگړې ننداره کوله. یو افغان مې ولېد چې ښـی لاس یې غورځېدلی ښکارېده، هغه د سرتیرو د کتارد وروستی لېکې شا ته ورغی، ساتونکو گومان کاوه چې له جگړې تښتی او هغوی غوښتل چې ویې وژنی. هغه خپل لویدلی لاس ورښکاره کړخو بیا هم ساتونکو ونه منله او ورته ویې ویل: ای ډارنه، که ستا ښی لاس په جگړه کې له کاره لولېدلی باید په کیڼ لاس وجنگیږﺉ او که کیڼ لاس دې هم له کاره ولوید په خوله جنگ وکړه او د خولې لاړې دې د دښمن پر مخ د خولې لاړې دې ور ووله چې لوی څښتن یې اجرونه درکړی..... که د افغانانو توره، ډال، لیندۍ ، توپک او نورې وسلې پرځمکه ولویږی د هغو د بیرته اخیستلو لپاره د اس له سره نه راکوزیږی. دوی د اس په سپرلۍ کې دومره چابک او تیز دی چې د اس له سره پرته له کوزیدلو خپله وسله د ځمکې له سره راپورته کوی. هغوی چې هر ښار او ښارگوټی نیسی که ښاریان له مرغلرو او سرو زرو ډکې ساگنی " طــَبــَق" پر سرونو وگرځوی نو افغان لښکریان او غیرلښکری افغانان به چاته اجازه نه ورکړی چې هغوی ته څوک تاوان ورسوی. د یرغمل شویو کسانو پلورلو او پیرودلو ته لېواله نه دی. یرغمل نیول شوی وروسته له لنډې مودې خوشې کوی او ډیر کسان یې په جگړو کې ونیول خو هغو ته یې د خپلو اولادونو او زامنوپه سترگو وکتل. په هره چاره کې په لوی څښتن توکل لری، ځانپالی او ځانمنونکی نه دی، یوازې په نینې شویو غنمو خپلې شپې ورځې تیروی. د ډول ډول خوراکود خوړښت عادت نه لری. د پسه کولمې له اوبو ډکوی او تر خپلو ملاگانو یې راتاووی او د اړتیا په وخت کې ورڅخه کار اخلی. په خوړښت کې ساده دی. ډوډۍ او نور خوراکی توکی د ځمکې پر سر ږدی او پرته له اوبو بل څه ور سره نه څښی. د لوړې او ټیټې بیې پټوگان او رنگارنگ خمتاوې لری چې ځانونه له لمر او وسلې له بارانه پرې پټوی. ارتې او لوړې جامې اغوندی او میرمنې یې پرته له مخپټونې په کوڅو کې په غنج " ناز" کږې وږې روانې دی او ډیرې ښکلې دی، په هغوی کې داسې ښکلې هم شته د ځلانده لمر په شان په لار درومی، په غوږونو کې بلور ین اوپره لرونکی والیگان اچوی" ۲۹)

له دغې پراخې څرگندونې څخه بریښی چې افغانان ساده او کم تمه "طمع" خو سخت زړور، جنگیالی او د انظباط لرونکی ول او د خپلې بریا لپاره د مرگ ترپولې پورې جنگېدل.

د شاه محمود پاچاهی په ایران کې :

څرنگه چې مخکې مو ورته نغوته وکړه، کروسینسکی د اصفهان د کلابندۍ پرمهال په هغه ښار کې وو او د وگړو زړه بوږنوونکی اکربکر یې په خپلو سترگو لیدلی او کله چې محمود اصفهان ونیو نوموړی له محمود غلزایی سره څو ځله لیدلی هم دی او د محمود د چال چلند انځور په لاندې ټکیو کې راکاږی:

" هغه منځقدې ونه درلودله، اوږې یې پلنې وې، ټیټه پزه او پلن مخ یې وو، تیرې سترگې یې وی، توند کاته یې درلودل، لنډه غاړه اوسره کوسه ږیره یې وه. هر سهار به یې د خپلو بولندویانو په منځ کې تر ټولو پیاوړی بولندوی سره غیږې نیولې او پاتې ورځ به یې په نورو ورزشونو چې د هغه ځان ته یې لا پیاوړتیا وربخښله، تیروله. په ورځ کې به یې پنځه له پښو تړلی پسونه ورته راوړل او هغه به پسونه په خپلې تورې دوه نیمه کړل. هغه په شلگر "نیزه" اچونه کې ډیره پخه ورهڼه " مهارت" درلودله او هېڅکله یې نښه بې ځایه نه مښتله. پراس د سپرېدلو په وخت کې دومره چابک وو چې د سپرېدلو په وخت کې به یې په کېڼ لاس اس له ورږ "یال" ونیو، ښی لاس به یې د اس پر ملاکښیښود او پرته له زین او رکابه به په ټوپ پرې سپور شو. په کور کې په زین سپریده. دیر لږ بېدېده او کله به چې یوې خواته له لښکر سره تللو هېڅکه پر بستر نه بیدیده. د شپې له پلوه په خپله پر ساتونکو گرځېده او د هغوی خبر به یې اخیست او په اصفهان کې پلی گرځېده. په خوراک کې یې اعتدال کاوه هر څه یې چې لاس ته ورتلل نو به هماغه به یې بــَسـنه او قناعت کاوه،شراب یې نه څښل، له خپلې ماندینې د سلطان حیسن له لور پرته چې له هغې یې یو زوی درلود، له بلې ښځې سره پرې نه وت. شاه محمود د ځانخوښی ، عیاش اونری زړی شاه حسین برخلاف ، فعال، پیاوړی او غښتلی وو او په پوروژنه "قصاص" کې هېڅ چا خپل مخ "شفاعت" نه شو وروړای او د چا زارۍ او التماس یې نه منل او د شرعیت حکم یې پلی کاوه او د خپل دښمن په اړه ډیرسخت زړی اوغچ اخیستونکی وو. د جگړو پرمهال د لښکر په لومړۍ لېکه کې درېده. (۳۰) . شاه محمود درې کاله په ایران کې پاچاهی وکړه (۱۷۲۲ � ۱۷۲۵ ز)

په لومړیو کې هغه د ښه چال چلند لرونکی او منځدریځی وو. د ایران د پاچاهۍ پرگدۍ د هغه لومړنی کارد هغه انسانی گام ،د اصفهان سوکړه " قحطۍ" ځپلو وگړو ته د خوراکی توکو برابرول ول. د خپلې پاچاهۍ لومړۍ مېاشتې یې د منځلاری د دریځ په را غوره کولو چې ایرانیان یې هک پک کړل تیرې کړې. هغه دومره هوښیار وو چې د صفوی پاچاهۍ د پیچلې ادارې ټولې چارې یې په لنډ وخت کې وپیژندلې او پوه شو چې افغانان په دغه لومړنی پړاو کې ددغو پیچلو چارو د راخپلولو کارپوهنه او وړتیا نه لری نو له دې امله یې پخوانی ایرانی لوړپوړی ماموران او وزیران بیرته په خپلو کارونو وگومارل او د هر یوه تر څنگ یې یو افغان و ټاکه. د همدغې پوهې په اډانه کې افغانانو ته د ادارې د چارو د پرمخ بیولو لپاره د زده کړې لاره پرانیستل شوه. افغانان په ځیر د ایرانیانو کار څاره چې په فساد او ککړتیالاس پورې نه کړی او بډې وانخلی او په پای کې د محمود دپاچاهۍ لومړۍ شپې ورځې دومره ښې تیرې شوې چې ساری یې په تیرې نیمې پیړۍ کې نه وو لېدل شوی.

شاه محمود هغه کسان چې پخوانی پاچا او هېواد ته یې خیانت کړی وو او د افغانانو په گټه یې ورته څارگری کړې وه یا اعدام کړل او یا یې زندان ته واچول او د هېواد خاﺋـینانو ته یې تلپاتې درس ورکړ. هغه په برالا ویل له هغو کسانو څخه چې پاچا او یا خپل دولت ته یې خیانت کړی نشی کولای د ښیگڼې هېله ولری او که وخت له دغو څارگرو وغواړی او یا اړتیا پېښه شی نو دده په وړاندې به هم ورته خیانت وکړی (۳۱)

ورسته له هغه یې جارچی ته لارښوونه ورکړه چې ایرانیان په ځانگړې توگه د اصفهان وگړی دې له افغانانو سره د کتنې په وخت باید له خپله ځایه ودریږی او پرخپلونو ټټرونو د لاس ایښوونې له لارې دې د هغوی درناوی وکړی. د درناوی دغه ډول لا تراوسه د افغانستان په افغانانو کې لا تراوسه دود دی او د هغوی د ژوند او فرهنگ یوه برخه ده.

د هغې ترڅنگ محمود ټولنیزې پاړکې " طبقې" په اوو ډلو وویشلې چې افغانان د سوبمنو په توگه په لومړۍ کچه اوماتې خوړلې مغلوب ایرانیان یې په اوومه کچه کې را و شمیرل. او دا چال چلند د ایران د هغه چال چلند په کړس کې وو چې شل کاله مخکې د سوبمن ایران لښکریانو د کندهار او هرات د وگړو په حق کې کړ ی وو.

په دغو شپو ورځو کې د ایران په دوه گونډو ناست دښمنان د سترپیطر تر مشرۍ لاندې روسیه او بل یې عثمانی ترکېه، ایران ته د پیاوړی گواښ په توگه گڼل کېدل. پیطر تر ټولو سترگواښ گڼل کېده ځکه چې د (دربند) مهم ښار یې په لاس کې وو. په دغسې شپو ورځو کې شهزادگی طهماسب صفوی چې مخکې له اصفهانه تښتېدلی وو د ۱۷۲۳زکال کال = ۱۱۳۵ هجری کال د محرم په دیرشمه نېټه په قزوین کې خپله پاچاهۍ اعلان کړه. که څه هم دغه پېښه په څرگنده جگړې ته د افغانانو د راکاږلو مانا ښندله خو د بېوړه او بې کفایتو وزیرانو په هڅونو ډیر ژر په بنډارونو، لهو ،لعب ،عیش او عشرت کې ډوب او په اصفهان کې د خپل کور له ژغورلوڅخه لیرې او بې خبره پاتې شو. شاه محمود د خپل اکا زو اشرف، اعتمادالدوله او امان الله خان د یوه ۳۰۰۰ کسیز لښکر په سر مشرۍ کې له شهزادگی طهماسب سره د جگړې لپاره قزوین ته ولیږل خو شهزادگی پرته له دې چې له افغانانو سره مقاومت یا جگړه وکړی، له قزوینه کاشان ته او له هغه ځایه آذرباﺋـیجان ته و تښتېد او قزوین پرته له جگړې او مقاومته د افغانانو منگولو ته ورَغی. په لومړیو کې ولس افغانان په وَرین تندی ومـنل خو سوبمنو سرتیرو ونه شو کولای چې د وگړو او دهغوی د شتمنیو او ناموس په وړاندې د ناوړه چال چلند اوتاوتیریخوالی مخه را ونیسی. له دې امله ولس د افغانانو له دغه چلند څخه تر دوه سوږمو را ورسیدل او پاڅون ته یې لاس واچاوه.

ددغه پاڅون په ترڅ کې هر قزوینی خپل افغان مېلمه وواژه او په دې ډول د افغان لښکر یو شمیر سرتیری د بې خبرۍ په منگولو کې راښکېل او ووژل شول. امان الله خان هم ټپی شو خو ډیر ژر یې خپلو پاتې ځواکونو ته لارښوونه وکړه چې ځانونه د ښار ارگ ته را ورسوی او له هغه ځایه دې په مقاومت لاس پورې کړی. افغانی ځواک د امان الله خان لارښوونه ومنله او ځانونه یې ارگ ته را ورسول او همدغه چاره د هغوی د ژغورنې لامل شوه. له دې چې په ارگ کې خوراکی توکی مخ په خلاصېدلو ول امان الله پریکړه وکړه او لارښوونه یې ورکړه چې د تورې په زور دې د پاڅونوالو لېکې ور ماتې او ځان ته دې د بهر وتنگ لاره پرانیزی. افغانانو همداسې وکړل خو د ډیرو درندو تلفاتو په ورکړنگ (څه ناڅه ۱۲۰۰ تنه ووژل شول) او پاتې سرتیرو وکولای شول چې له ښاره دباندې ووځی. یو شمیرسرتیری د کاشان په لور ولاړل او هلته یې د اشرف تر مشرۍ لاندې ډله جوړه او کندهار ته ولاړل او بله ډله د امان الله خان تر مشرۍ لاندې ستړی او ستومانه اصفهان ته راستنه شوه (۳۲)

ددغې پېښې خبر پر شاه محمود ډېره بده اغېزه وشېندله او لارښوونه یې ورکړه چې د اصفهان ټول وزیران او مخور چې شمیر یې درو سوو تنو رسېده ماڼۍ ته دې راوستل شی او بیا دې له چړو تیر شی. دغه پریکړه د دغو ټولو بې گناهو کسانو په حق کې پلې شوه او له هغې ډلې یوازې اعتمادالدوله محمد قلی د دوه وو تنو غلجیو په مخ ژوندی پاتې شو او پاتې نور ټول له چړو تیر شول او د وژل شویو کسانو مړی د ښار په واټونو کې خلکو ته په ننداره کښیودل شول. محمود لا په دې بــَسـنـه ونه کړه او د هغوی د زامنو او یو شمیر قزلباشو د وژلو لارښوونه یې هم ورکړه او دغې چارې په اصفهان کې داسې ویره خپره کړه چې تر ډیرې مودې چا له ویرې له خپله کوره د راوتـنـگ زړه نه درلود او چا اجازه نه درلودله چې ښارته خوراکی توکی راوړی او په پای کې اصفهان له لوږې او قحطۍ سره مخامخ شو. که نصرالله زرتشی اصفهان ته خوراکی توکی نه ول را رسولی نو هېڅ شک نشته چې د پاچا د پرغزناکۍ او قهر له امله ډیر وگړی مړه کېدل.

نصرالله زرتشتی د ۳۰۰۰ کسیز لښکر په مشرۍ کې د اصفهان په شمال غربی سیمه کې د خوراکی توکو په را ټولونگ لاس پورې کړ او دغه چاره یې په ډیره ښه توگه سر ته ورسوله او " پینځوس زره په اوښ بار" خوراکی توکی یې پلازمنې ته را ولېږل د همدان په شمالی او شمال ختیزو سیمو کې یې سنی مذهب ته د را اووښتو څلورزره کورنۍ و هڅولې چې اصفهان ته کډه وکړی او هلته په اصفهان کې دیره شی (۳۳). د نصرالله زرتشتی زامن د اصفهان له سوبې وروسته سیستان ته ستانه شول او له ۱۲۰۰ افغانی او زرتشتی کورنیو سره له سیستانه اصفهان ته را کډه شول.

په دغو شپو ورځو کې افغان سرتیرو چې د جگړې د ولجې د راټولو له امله هوسا ژوند موندلی وو خپل مورنی ټاټوبی ته د ستنیدلو په هېله شول او د هغوی یو شمیرې د کندهار پر لور وخوځېدل. شاه محمود د افغانانو بیرته ستنېدنگ د ځان او په اصفهان کې د نورو مېشتو افغانانو په وړاندې د یوه راتلونکی گواښ او خطر په توگه وگاڼه اوددې لپاره چې د سرتیرو د تېښتې مخنیوی وکړی نو لارښوونه یې ورکړه چې د هغوی کورنۍ دې اصفهان ته را ستنې کړای شی. کندهار ته اته زره اوښان ولېږل شول او په کندهار کې نور اوښان یې هم راټول کړل چې د افغان سرتیرو کورنۍ اصفهان ته راستنې کړی. د کروسینسکی په وینا: " لومړنی کتار له دېرش زرو اوښانو څخه جوړ وو چې وروسته له درو مېاشتو مزل اصفهان ته را ورسید. په راتلونکو دوه وو کلنو کې نور کډوال هم اصفهان ته راغلل خو بیاهم د اصفهان د وگړود لږ والی تشه یې ډکه نه شوای کړه. وروستنی کتار د شاه محمود د ژوند په وروستیو شپووروځو کې راورسید چې له درو زرو اوښانو څخه جوړ وو او د شاه محمود مور هم له همدغه کتار سره اصفهان ته راغله." (۳۴)

شیراز دویم ښار وو چې باید نیول شوی وای. د ۱۷۲۳زکال د دوبی په وروستیو کې ړوند نصرالله د دغه ښار نیولو ته و گومارل شو. هغه د شیراز تر کرښو پرته له مقاومته پرمخ ولاړ خو کله چې شیراز ته ورسید د هغه ځای واکمن مقاومت ته ملا وتړله. نصرالله د سترگو په رپ کې د لښکر د سرمشرۍ په مخکنۍ لېکه کې ودرید او لښکر ته یې د یرغل بولنده ورکړه. خو دغه زړور سرلښکر لومړنی تن وو چې د شیراز د ښار د ساتونکو غیشی یې پر ټټرومښت او په خارو کې راپریوت. د نصرالله مړینه د لښکریانو د ناورین او ویر لامل شوه او محمود د هغه مړینه نه سکینده "جبران" کېدونکی وبلله. ځکه چې هغه د محمود د لښکر یو تر ټولو بریالی سردار وو.

ارمنیان په ځانگړې توگه زرتشتیان د خپل سترمشر نصرالله په مړېنه کې ډیر وکړېدل. ان د اصفهان وگړو هغه یې د یوه زړه سواندی او سختی گالونکی مشرپه توگه و گاڼه او د هغه د مړینې له امله ډیر خواشینی شول. پولندی کشیش کروسینسکی په خپلو یادښت لېکونو کې لېکی چې زرتشتی نصرالله د پراخ زړه او ورین تندی خاوند وو. یو شمیر گرجیان چې پاچا ته یې خدمت کړی وو دې ته اړ شول چې اسلام ته را واوړی خو نصرالله هغوی ته اجازه ورکړه چې بیرته خپل لومړنی دین ته ور واوړی او ان له اصفهانه یې هغوی ته گرجی کشیش ور ولیږه. کروسینسکی زیاتوی چې هغه دغه کار " عیسویت ته د لیوالتیا له امله نه کاوه بلکه هغه یې له شیعه مذهب څخه د کرکې په کړس کې کاوه" (۳۵)

د نصرالله خان زرتشتی له مړینې وروسته د شیراز د نیونې لپاره د افغانی ځواکونو مشری افغان زبردست خان په لاس کې واخیستله او وایی چې : زبردست خان " ډیر زړور او بې ویرې جنگیالی وو" او له همدې امله یې د هغه ښار ټینگی کلابندۍ ته ملا وتړله او کله چې ښار ورتسلیم شو نو د شیراز د وگړو په وړاندې یې له ډیرې زړه سواندۍ کار واخیست. له دې چې سوداگرو او شتمنو کسانو وگړو ته د خوراکی توکو له ورکړنگ څخه ډه ډه کړې وه او یو شمیر بې وزلی وگړی د لوږې له لاسه مړه شوی ول نو زبردست خان لارښوونه ورکړه چې د ښار ټولې هټۍ او خوراک پلورنځی دې پرانیستل شی خو هېڅ چا اجازه نه درلودله چې له ځان سره وسله وگرځوی. په ډیرې لنډې مودې کې د ښار اکربکرعادی شو او شیراز ته له هره گوټه خوراکی توکی راوړل شول او وگړو وکولای شول چې د خپلو ورځنیو اړتیا توکی را ټول کړی. د ناصرالدین شاه د استخباراتو وزیر یو تأریخ لېکلی او تأریخ منظم ناصری نومېږی، په هغه کې راغلی دې چې :" زبردست خان د شیراز وگړو ته سوله راوړله، یو ورځ یې ناڅاپه یرغل وکړ، شیراز یې ونیو او (وگړی ) یې له وژلو منع کړل. کله چې ښار ونیول شو ویې لېدل چې څو تنه له لوږې مړه شوی ول. یوه سوداگر په کور کې دومره غنم درلودل چې د ټول شیراز د ښار د گړو لپاره په میاشتو میاشتو بس ول. زبردست خان له سودا گرڅخه پلټنه وکړه او هغه یې بندی کړ. هغه وویل: ولې دې دغه غنم پر بې وزلو ونه ویشل او پرې دې ښودل چې وگړی له لوږې مړه شی." �۳۶) یوه ورځ یوه ارمنی سوداگر شاه محمود ته ورغلی وو چې د هغه سره زر او د الماسو دوه غوټی یې د اصفهان او هندوستان په لاره کې ورڅخه غلو لوټ کړی دی. شاه محمود د ارمنی سوداگر پر غوښتن لېک زبردست خان ته ولېکل چې د سوداگر مال دې پیدا او څښتن ته دې ور وسپارل شی. زبردست خان ددې لپاره چې په ایران کې د افغان پاچاهۍ د تورې شرنگ راښکاره کړی وی هڅه وکړه چې غلا شوی مال ومومی او هغه بیرته د هغه څښتن ته ور وسپاری. دا په خپله څرگندوی چې زبردست حان د دسپلین څښتن او یو انظباط لرونکی واکمن وو پرته له هغه د ارمنی سوداگر د مال موندنه ناشونې ښکارېدله." گوربت، څلورمه گڼه، پینځم کال، پ ۵، د ښاغلی حداد په قلم د زبردست خان په اړه مقاله"

د شیراز د ښارنېونه شاه محمود خوښ او د ایران د نورو ښارونو نیولو ته لا هېله من کړ. له دې امله کله چې زبردست خان د [لار] او بندرعباس د سیمو په پرانیستلو بوخت وو، شاه محمود په خپله د یوه لښکر په مشرۍ کې د اصفهان د لویدېځ په سل مایلی واټن کې پرگلپایگان یرغل وروړ او هغه یې د یوې لنډې جگړې په ترڅ کې ونیو او بیا د زاگروُس د غرونو د لړۍ په لس مایلی واټن کې د خونسار پر لور وخوځېد او هغه ځای یې هم ونیوه وروسته د زبردست خان په مرسته یې کاشان ونیو او بیرته اصفهان ته را ستون شو.

دغو ښارنیونو د شاه محمود د واکمنۍ په پراختیا کې پاچا ته هېڅ ډول ډاډ نه ور په برخه کاوه نو له دې امله د یوه لښکر په مشرۍ کې ودرېد او غوښتل یې د گیلویه د غره په لمنو کې پراته توکمونه د خپلې واکمنۍ تر سیوری لاندې راولی. خو پرته له دې چې کومه سوبه او بریا ور په برخه شی د سیمې له جغرافیې سره نا بلدۍ او د ژمی سړښت د شاه محمود لښکر ته ډیر تاوانونه ور واړول. محمود له دغه بې گټې تاوان څخه ډیر خواشینی وو. په همدغې شیبې کې د شاه محمود ددولت یو پیاوړی او اغیزمن مشر امان الله خان د شاه محمود د خپل سریو او استبدادی کړنو او یا د وَ لجو د ویشنگ له امله خواشینی شو او له خپلو ځواکونو سره له اصفهانه د کندهار په لور ووت. امان الله خان هم د پاچا سلطان حسین له یوې لور سره واده کړی وو او له دې امله د شاه محمود نیږدې خپلوان گڼل کېده. کروسینسکی د امان الله خان د غه گام د شهزادگۍ (د هغه ایرانۍ میرمن) د پارَونو له امله بولی او له دې چې د امان الله میرمن د شاه محمود او د هغه د ماندینې تر منځ له اختلافاتو خبره وه وایی چې :" د ۱۷۲۳زکال د لسیزې په لومړیو کې امان الله د پاچاهۍ تاج را پورته کړ او له خپلو سرتیرو سره له اصفهانه ووت او د کندهار پر لور وخوځېد، خو د لارې په منځ کې پرته له دې چې خپله موخه او هدف چا ته څرگند کړی د طهماسب تر ولکې لاندې سیمو ته یې مخه واړوله." (۳۷) هرگوره دغه گام شاه محمود دومره عصبی کړ چې په بیړه د ډیر اوږده مزل په وهلو امان الله پسې ورغی او کله چې هغه یې وموند د خپل اس له سره را کوز شو او هغه یې په غیږ کې ونیو او د هغه ټولې غوښتنې (د واکمنۍ او ولجو د ویشنې په گډون) یې ومنلې او د افغانانو د دود پر بنسټ یې د تورکښ " عسکریت" په تورو سوگندونه وخوړل او لوړه یې وکړه او خپله پخوانۍ دوستی یې راژوندۍ کړه او بیا شاه محمود خپل اس امان الله ته ورکړ چې د هغه پرآس سپور شی او په ټول پرتم دې بیرته اصفهان ته راستون شی.

کروسینسکی لېکی چې :" امان الله خان له کابله کندهار ته راغلی وو او له محمود سره یې ملگرتوب راخپل کړی وو. هغه هوښیار او یو پیاوړی ازمیل شوی جنگیالی وو. نوموړی ډیر مدبر شوی وو او په اصفهان کې د محمود د گام د ټینگښت لامل هم دی وو." (۳۸) شاه محمود ، امان الله خان سر وزیر (اعتمادالدوله) جوړ کړی وو.

یوځل شاه محمود امان الله خان ته ویلی ول چې زړور او پیاوړی جنگیالی اشرف دې له کندهاره بیرته را وغواړی او د هغه درنښت دې پر ځای کړی. شاه محمود له ناچارۍ اشرف له کندهاره راوغوښت او ظاهرأ د هغه درنښت یې کاوه خو په زړه کې ورڅخه خوښ نه وو ځکه چې لښکریانو اشرف ته ډیر درناوی درلود. له کندهاره د امان الله له راتگ وروسته، شاه محمود د هغه په وړاندې خپل ډاډ له لاسه ورکړی وو او په دې ترڅ کې له دوه تنو لوړ پوړو او د درنښت وړ افغانانو څخه یې کرکه کوله او له هغو بیرېده او دغو داړو دوستانو هم محمود ته په زړه کې په ښه سترگه نه کتل.

په همدغسې شپو ورځو کې شاه محمود ته خبر را ورسېد چې د افغانانو یو کتار کله چې له کندهاره د اصفهان پر لور را روان وو د یزد د گړو تر یرغل لاندې راغلی، کتار یې لوټ کړی اوپه کتار کې د ۲۰۰۰ په شا او خوا کې ټول افغانان وژلی دی. شاه محمود د ۱۷۲۴زکال د نوامبر په مېاشت کې د یزد له وگړو څخه د غچ اخیستلو په موخه د یوه لښکر په مشرۍ کې د یزد پر لور وخوځېد. خو په دغه برېد کې بریا ور په برخه نه شوه او لښکر یې ډیر تاوان ولېد. د لښکر مشرانو ددغه پاتې راتلنگ او ناکامۍ لامل د محمود پرغاړه واچاوه او په پای کې یو شمیر سرتیری او افسران د کندهار پر لور وخوځېدل.

دغو پیښو د شاه محمود پر اعصابو دومره زور راووړ چې خپله په ویره او د اعصابو په ضعف اخته شو، له خوړښت پاتې شو او د ویرې خرخښنه "وسوسه" پرې را خپره شوه. د هغه د مرشد په گډون د دربار نیږدو کسانو د محمود دغه حالت د خدای غضب گاڼه او د خدای د غضب د غلی کولو لپاره هغه ته یې لارښوونه وکړه چې په اعتکاف او عبادت دې لاس پورې کړی او په څلویښتۍ دې کښېنی. دغه گوټ ناسته "اعتکاف" باید په څلویښت ورځو کې تر سره شوې وای او محمود هم همداسې وکړل. محمود د خپل مرشد په لارښوونه په څله ځای کې کښیناست او د څلویښت ورځو لپاره د اسم اعظم په ویلو یې پیل وکړ او له خوړلو، څښلو ، له خلکو سره له لېدنې څخه یې ډه ډه وکړه. دغې څلویښتۍ پر محمود ناوړه اغیزه وکړه او هغه یې د لیونتوب لمنې ته را وکاږه. کله چې له څله ځی راووت رنگ یې الوتلی وو،کمزوری وو، کرار او آرام یې نه درلود او اعصاب یې گډ وډ ول. د خپلو نیږدو کسانو په وړاندې بد گومانه وو او گومان یې کاوه هرڅوک چې ورته نیږدې کیږی هغه وژنی او تاج او پاچاهی ورڅخه اخلی. نو له دې امله خپل د تره زوی اشرف یې له ټولومخکې زندان ته ولیږه. په همدغسې یوه اکربکر کې هغه ته خبر ورکړ شو چې د صفی میرزا په نامه یو شهزادگی له ماڼۍ تښتېدلی او بختیاری ته یې پناه وړې ده. دغه خبره د یوه ســَټک په څېر د محمود پرمغزو راپریوتله او د لیونی په شان یې د پرځېدلی پاچا پر کورنۍ او ماشومانو برېد وکړ او په خپل لاس یې د پاچا ښځې او ماشومان له تورې تیر کړل. وایی چې سلطان حسین د خپلو ماشومانو د چیغو او بغارو په اورېدلو له کوره را ووت او په خپلو سترگو یې هغه ویروونکې پېښه ولېدله. پاچا خواست او زارۍ وکړې او خپل دوه تنه زامن چې لاسونه یې شا ته تړل شوی ول د دُرنه مار "جلاد" له منگولوراخلاص کړل او د پلار غیږې ته ورغلل، محمود پر هغوی برید وکړ خو پاچا سلطان حسین خپل دواړه لاسونه ونیول، توره د هغه پر لاسونو راپریوتله او ټپی شو. محمود د خپلې میرمنې د پلار د وینو په لېدلو په هوښ راغی او د هغه د دوه زامنو له وژلو څخه یې ډه ډه وکړه. خو دغه دواړه هلکان دومره بیرېدلی ول چې په بله ورځ دواړه یې مړه شول. (۳۹)

ددغې ویرونکې پېښې اغیزو محمود ته سمې پایلې نه درلودلې. ځکه چې دغې پېښې له هغه څخه د پوهې او عقل وروستنۍ نښې واخیستلې ان دا چې دخپل ځان په غوښو یې خپل غاښونه لگول او په ځان نه پوهېده او ټپونه یې ورو وروعفونی کېدل. له دې چې نورشاه محمود د واکمنۍ وړ نه وو نو افغان مشران او له هغو څخه امان الله خان د هغه ځای ناستی شول. د ۱۷۲۵زکال د اپریل د مېاشتې د ۲۲ نېټې په ماسپښین امان الله خان د یوه بل افغان مشر په ملگرتیا، اشرف له زندانه راخلاص کړ او د ۷۰۰ یا ۸۰۰ تنو سرتیرو په مشرۍ کې د پاچاهی د ډگر پر لور وخوځېدل. کله چې د پاچاهۍ ډگر ته ورسیدل د پاچاهۍ پر ماڼۍ یې برېد وکړ او د پاچاهۍ ساتونکی ځواک "گارد" له لږ مقاومت وروسته ور تسلیم شو او اشرف د سترگو په رپ کې ماڼۍ په خپله ولکه کې راوستله او شاه محمود یې زندان ته واچاوه. له درې ورځو وروسته محمود یا د ناروغۍ یا د پټې وژنې له امله په زندان کې مړ شو اود محمود له مړینې وروسته د اشرف د پاچاهۍ خبر خپور شو. (۴۰) \
د محمود مـُهـُر سجع داسې وه:

دولت سلطان حسین نابودشد شاه ایران عاقبت محمودشد
ژباړه: د سلطان حسین پاچاهی وپرځېدله محمود د ایران پا چا شو

شننه او جاج اخیستنه :

د هېواد د تأریخ ددغې لړۍ له لوستلو ورسته دغې پایلې ته رسېږو چې :
۱. افغانان جنگیالی او په خپلواکۍ مین وگړی دی، که بهرنیان د هغوی پر ټاټوبی برېد وکړی نو د تیری ویر او ټپ تر یوې لنډې مودې پورې زغمی خو نه شی کولای تر آخره پورې د بهرنیو یرغلگرو پیټی پراوږو یوسی. په پای کې په پښو دریږی اوله یرغلگرو څخه د ټولو لوټماریو، بې احترامیو او سپکاوی غچ اخلی.

۲. د صفوی د پاچاهۍ پروړاندې د محمود له پاڅون څخه بله اخیستنه چې باید واخلو دا ده چې که څه هم شاه محمود د ایران په شان د یوه لوی هېواد د پاچاهۍ لپاره لا ډیر ځوان وو او د (کندهار له دوه کلنې ادارې څخه پرته) یې د واکمنۍ پخه تجربه نه درلوده خو خپل ولس ته یې په زباد ورسوله چې که د افغانستان له غرنیو لمنو څخه ځوانان وغواړی نو کولای شی د خپل سرۍ او استبداد په وړاندې د خپل سرۍ ضد پاڅون راوپاروی او کولای شی پردښمن د بشپړې بریا تر وروستۍ پولې پورې پاڅون تر خپلو وروستیو لېکو ورسوی.

۳. په دغې شننې کې د یادولو وړ بل ټکی دا دی چې گڼې تأریخ په خپله د افغان شاه محمود پر اوږو درنده دنده ایښې وه چې د صفوی د خونړی ، خپل سری او ځانخوښی رژیم د واکمنۍ لېکه وردړې وړې کړی چې د شیعه د مذهب په رسمی کولو یې د نورو مذهبونو له لارویانو او گروهنوالو سره کلکه دښمنی را پارولې وه او داسې یوه واکمنی د تأریخ کندې ته دتل لپاره واچوی چې زموږ د هېواد د سلگونو زرو بې گناه هېوادوالو وینه یې یوازې د غیر شیعه مذهب په پلمې توی کړې وه. شاه محمود ددغه کارپه کولو د صفوی د لړۍ د وینی بهوونکو ، بېوړو " بې کفایتو" پاچایانو خونړۍ منگولې د میلونو زیارگالو افغان او ایرانی وگړو له گریوانونو څخه د تل لپاره را غوڅې کړې . د پاچاهې داسې خونړۍ لړۍ چې ۲۲۰ کلنه واکمنی یې له سره تر پایه په وینو تویولو، بیرحمیو، ورور وژنو، پایلات "فساد" ، ځان ښوونې، ټگۍ او برگۍ او ځانخوښۍ تیره شوه. داسې یو رژیم چې ژوندی وریتول ، کبابول، د سرو او خوټېدولو اوبو په لوښو کې د انسانانو اچول، د نسونو سوری کول، په تبرگی دوه نیمول، د ژوندی سړی پوستول او د دښمن د خامو غوښو خوړل، ټوټې ټوټې کول او انسانانو عیبی کول یې له سترنوښتونو څخه ول. داسې یو رژیم چې پاچاهانو یې د مرشدۍ او مذهبی خدایپالنې د ټټر په وهلو او د وینې تویولود تـــُندې په لمبو کې ان پر خپلو ورورونو، مېرمنو، کوشنیانو او ان خپلو میندو زړه نه سوَځاوه. د صفویه د لړۍ په راپرځولو کې د ایران ولس په ځانگړې توگه په ایران کې مېشت لږکی ددغو ټولو بیرحمیو، ځان مننو، ټگیو او برگیو او د مذهبی ، سیاسی او فرهنگی بنسټپالنې د وینی بهوونکی ناورین په پام کې لرو سره باید د افغان محمود پاڅون یې نیکمرغه گڼلای وی ځکه چې د صفوی ددولت له مذهبی زبیښاک څخه خلاصون د ایران د ولس له وسه وتلی کار وو.

۴. موږ نه وایو چې د اصفهان سوبمنو افغانانو په کندهار، هرات او طبسین کې د صفوی چارواکو او واکمنو د کړنوپه پرتله ښه کارونه کړی دی خو کروسینسکی دداسې یوه سړی په توگه چې اکربکر یې د سر په سترگو لېدلی وایی :" د ایران د پاچاهۍ پر گډۍ له کښینستلو وروسته د محمود لومړنی انسانی کار د اصفهان قحطۍ وهلو او ځپلو وگړو ته د خوراکی توکو رسول ول. د خپلې پاچاهۍ په لومړیو مېاشتو کې یې د ښه چال چلند په راخپلولو واکمنی وکړه او ایرانیان یې هک پک کړ ل. محمود دومره پوه او هوښیار وو چې د ایران د پیچلې پاچاهۍ د ادارې په پرمخ بیولو کې د افغانانو په بې تجربه گۍ پوه شو. له دې امله یې پخوانی وزیران او لوړ پوړی چارواکی بیرته په خپلو دندو وگومارل او د هر یوه تر څنگ یې یو افغان وټاکه. افغانانو د ایرانیانو کارونه په هر گام کې څارل چې د بډې اخیستلو او پایلات "فساد" مخه ونیسی اوپایله دا شوه چې په تیره نېمه پیړۍ کې دغسې حکومتی چارو ساری نه درلود. شاه محمود هغه کسان چې د پخوانی راپرځول شوی پاچا په وړاندې یې له درغلنې ، دوه مخۍ او خیانت څخه کار اخیستای وو او د افغانانو په گټه یې جاسوسی کړې وه یا اعدام او یا زندانی کړل. هغه په برالا ویل هغو کسانو چې خپل دولت او پاچا ته خیانت کړی وی له هغو نه شو کولای د ښېگڼو هېله ولرو او که وخت ورڅخه وغواړی همدې ورته ده ته به هم خېانت وکړی. (۴۱)

څرگنده ده چې سوبمنو افغان لښکریانو د صفوی چارواکو ناتار او نا روایی چې د شیعه د روحانیت په لارښوونې د کندهار د نیواک پر وخت د کندهار پر وگړ وشوې نه وې هیرې کړې او د همدغسې یوې خونړۍ پخوانې په تیرولو ښکار خبره ده چې د غچ د اور لمبې د سوبمنو او بریالیو لښکریانو په زړونو کې ژوندۍ وې او دا په خپله ددې لامل شوې چې د اصفهان د سوبې په اړه د هېلو غوتۍ مړاوې شی او د سوبمنو د کړنو په غبرگون کې د افغانانو په وړاندې د ایرانیانو کرکه لا زیاته کړې او هغوی یې اړکړل چې مقاومت ته لاس واچوی او پایله یې د سوبمنو افغانانو ماته وه. نه باید هیره کړو چې د ایران پر وگړو د افغانانو په را پارولو کې د ایران د سنیانو تبلیغات بې اغیزې نه ول ځکه چې د حجاز سنیانو د شاه محمود پلار حاجی میرویس خان (نېکه) ته فتوا ورکړې وه چې که که " یو مسلمان یو جنگیالی مسحیی ووژنی، یو ثواب یې گټلی دی خو که څوک یو ایرانی (شیعه) ووژنې نو داسې ثواب یې گټلی چې اجر یې اویا ځله تر هغه ډیر دی" (۴۲)

د همدغې شرعی فتوا پربنسټ سوبمنو لښکرو که څوک وژلې، لوټ کړې او د وگړو شتمنی ېی ولجه کړې ددې مانا ښندی چې له مذهبی لارښوونو سره سم یې چلند کړی او همدې ته کټ مټ قزلباشو سرتیرو هم د شاه اسماعیل مرشد او د شیعه د روحانیت د فتوا پربنست: " د یوه سنی وژنه د پینځو کافرو جنگیالیو له اجر څخه پینځه ځله زیاته ده. له سنی سره نکاح روا نه ده. وېنه تویونه یې روا او د شتمنی لوټونه یې حلاله ده او دا ددوی دینی دنده ده چې د امیندوارو میندو نسونه ور سوری کړی او نارینه کوشنیان یې په نیزې یا شلگرې ور سوری سوری کړی.د سنیانو اخیستنه او پلورنه روا ده ځکه چې سنیان له اسلامی حریت څخه وتلی دی ..." (۴۳)
د سنیانو نسونه یې ور سوری کړل یا یې په تبر دوه نیمایی کړل، په خوټېدلو سرو اوبو کې یې واچول او یا یې ژوندی له پوسته کړل ...او ...... اوس نو اجازه راکړﺉ چې د ددغو فتواگانو په کوم ځای کې اسلامی عدالت او نیاو او د خدایی انصاف او ورمنډ لېدل کیږی؟ کوم سالم عقل او سپیڅلې وجدان به دا ومنی چې د یوه مسلمان وژنه د بل مسلمان په لاس، په شلگرې د ماشوم وژنه او یا د مور له نسه د ماشوم را ایستنه یو اسلامی او شرعی امر دی او ددغو کارونو کوونکی به د ثواب گټونکی او جنت ته تلونکی وی؟

د اسلامی مذهبونو تأریخونو ته یوه ځغلنده کتنه څرگندوی چې د مذهبونو او ډلو له پیدایښت سره جوخت د هرې ډلې او مذهب مذهبی مشرانو یوازې او یوازې خپل لاررویان رښتونی مسلمانان بللی او بله ډله یې زندیق او کافره بللې. او کله چې پر بله ډله برلاسې شوې د لاندې شوې مخالفې ډلې په حق کې یې هېڅ ډول ناتار، شډلتیا او ظلم نه دې سپمولی چې د داسې غیرانسانی کړنو په کولوسره سره یې بیا هم د شرعیت پگړۍ پر سر تړلې او بل لوری یې د سختې سزا وړ بللی دی. له دې امله ددغسې بیلتونپالنو، ونیو بهونو پوخ لامل په خپله د اسلامی ډلو مشران دی چې خپلو لارویانو ته د ورورۍ، انسان پالنې او د دوه اړخیزه درناوی د ورښوونې پرځای او یا لږ تر لږه ورته ووایی چې : د هغو کسانو په منځ کې چې پیغمبر یې یو ، کتاب یې یودی هېڅ توپیر نسته او باید یو بل ته د زړه له کومې درناوی ولری، هغوی دې ته را پاروی چې د بلې ډلې گروهنه ور و غندی شک پرې وکړی او له دې لارې یې ددښمنۍ اور ته لمنه ووهله او د خپلو موخو په لوموکې یې ساده او سپیڅلی کسان راښکېل او خپلې گټې او چړچې یې ترلاسه کړی دی. ان تر نن پورې هغه څه چې د گروهنیزې بیلوالې او ددښمنۍ د اور پر مخ لار غوړی تویوی په اسلامی هېوادونو کې مخــَوَراغیزمن روحانیت دی چې د خپلو گټو لپاره یې له دین څخه له پیرودونکوډک بازار جوړ کړی او له همدې لارې ورته په درغلنې د ثواب د گټې د وړیا جنت د لاسوندی د ورکړې له لارې پیرودونکی د غیرانسانی او ترهگریزو کړنو کولو ته هڅول کیږی او په گڼ شمیر اسلامی ډلو کې د کرکې د زړیو د شیندلو له لارې نه پریږدی چې وگړی د انسانانو په څیر دعقل او پوهې تر رڼا لاندې د یو بل ترڅنگ ژوند وکړی. او خپله ټوله وسه د خپلو هم نوعو د بسیاینې او هوساینې په لاره کې په کار واچوی او د هغو له گټوڅخه برخمن شی. په لویدیځه نړۍ کې هرڅوک چې په هرې گروهنې ، دین او یا مذهب وی، د یو بل تر څنگ ژوند کوی او هېڅ چا ته دا اجازه نه ورکوی چې دد ینی اختلاف، گروهنې، جنسیت، د ټبر او ملیت لپاره دې ورته په سپکه سترگه وکتل شی او یا دې سپکاوی وشی.

این همه جنگ وجدل حاصل کوته نظری است
چون نظر باز کنی، کعبه وبت خان یکی است!

ژباړه: دغه جگړه او شخړه دناپوهۍ او لنډپارۍ یبره'حاصل' ده
چې ښې سترگې وغړوﺉ، نو کبعه او بتکده دواړه یو دی

ایرانی پوه ډاکټرشـِفا د دین او مذهب په اړه پراخه پلټنه کړې او هغه پرته له توپیرپالنې او لنډگروهنې وایی چې : شیعه گروهنه د خپل د بنسټ له پیدایښته له سنی گروهنې سره چې د اسلامی خلافت او ادارې حکومتی گروهنه وه دښمنی درلودله، خو دغه دښمنی لومړیو درو خلیفه گانو ته دډیرو سپک ویلو تر کچې راټېټه شوې وه. سنیانو هېڅکله خپل څلورم خلیفه (علی بن ابی طالب) ته سپکاوی نه دی کړی او ان د علی د کورنۍ نورو غړو ته سره له دې چې د هغوی امامت ته یې غاړه نه کښېښودله، سپکاوی نه دی کړی خوپه ایران کې د صفویه د لړۍ په رامنځ ته کېدلو ځانته یې د عمروژونکو او عمر سوځوونکو نومونه راخپل کړل او د ډیرو نورو سپکو او سپرو په ویلو یې چې " عمر اجازه ورنکړه هغه کسان چې دین او پیغمبر یې یو دی د وروڼو په شان د یو بل تر څنگ ژوند وکړی" دغه اور ته لمن ووهله. صفوی پاچایانو د خپلو سیاسی موخو د پرمخ بیولو لپاره ددین یوې دغسې بیلتونپالې هټۍ ته اړتیا درلودله [ او له همدې امله یې شیعه گروهنه یوه رسمی او حکومتی گروهنه اعلان کړه او بیا یې په سنیانو کې په تورو او غاړو پریکونو، د نسونو د څیرلو او غیر انسانی ځورونو له لارې پلې کړه. شاه اسماعیل په دوه شپو او ورځو کې په تبریز کې شل زره سنیان یوازې په دې گناه چې د اسلام درو خلفاوو ته سپک نه ول ویلی په تبر دوه نیمه کړل]. د هغه په کړس کې په عثمانی ترکېه کې نقیبانو او د هغوی "قاضی القضات" د شیعه گانو په اړه له ساده گی او لیونتوبه ډکه فتوا ورکړه چې دسنیانو په اړه د اصفهان د معظمعو مجتهدانو له فتوا څخه یې کمی نه درلودله او دهمدغې فتوا له امله په ترکېه کې څلویښت زره شیعه گان د شیعه توب په جرم ووژل شول. نوموړی پوه زیاتوی : د " اصول کافی" له لېکنې او خپریدا را په دېخوا تر نن د شیعه د احادیثو او روایاتو په کتابونو کې د سنیانیواو د هغوی د گروهنی او مقدساتو پرضد په زرگونو لوی او کوشنی سپکاوی راوړل شوی دی. د سلطان حسین صفوی د پاچاهۍ په دور کې شیخ الاسلام ملا محمد باقرمجلسی د سنیانو پرضد د جگړو پارونو اتل چې خپلې ټولې هڅې یې د ایران د سنیانوپه ځورونونیغې کړې وې د سنیانو د سپکولو او غندلو په موخه یې یوازې په خپل سره له ځانه له زرو زیات حدیثونه را وایستل. څرگنده ده چې دغو دښمنیو غبرگون را پاراوه او د عثمانی ترکیې سنی روحانیت د شیعه ملایانو او شیخانو په حق کې د لا کرغیړنو فتواگانو په ورکړې کې له شیعه روحانیت څخه کمی نه درلودله. (۴۴)

د اسرارنامې لېکوال نومیالی پوه فریدالدین عطار په اسرارنامه کې وایی:

ز نـادانى دلى پرزرق و پـرمکر گـرفتار على ماندى و بوبکر
همه عمر اندرین محنت نشستى ندانم تا خدا را کى پرستى ؟

ژباړه:
له ډیرې ناپوهۍ له پرتم او درغلنی ډک زړه د علی او بوبکر په ډالونو کې راښکیل شول
ټول ژوند یې په همدې خوارې کې تیر کړ نه پوهیږم چې ته به کله خدای پالنه کوی

۵. د گروهنیزو مذهبی جگړو یوه ځانگړتیا چې پکې گروهنیز او دینی مشران ټاکونکې ونډه لری په خواشینۍ دا ده چې د ولجې "غنیمت" تر نامه لاندې خپل جنگیالی د ماتې خوړلو وگړو د شتمنې لوټولو او وژلو ته هڅوی. او په پرتله ییز توگه ویلای شو چې : هغه ناتار او شډلتیا چې د ایران وگړو د افغان پاڅونوالو له لاسه ولېد ښایی د صفوی قزلباشو له هغه ناتاراو شډلتیا څخه په کمه نه وی کله چې د افغانستان د یو شمیر برخو د نیولو په وخت کې تر نیواک لاندې افغانانو د هغوی له لاسه ولېدل. شک نسته چې د افغان پاڅونوالو د پوهې کچه یوازې د ایران د ټبرنیزو او گروهنیزو مذهبی لږکیو په کچه وه چې د ټولو پوهه یوازې له دینی تنگ الواکۍ یا تعصب څخه د غچ اخیستنې د اور د کړۍ گرد چاپیره راتاوېدله او د هغوی د کړنو لارښود لېکه هم دوی ته ورکړل شوې دینې فتوا گانې وې. دویم دا چې د مذهبی گروهنو تر اغیزو لاندې هره هغه کړنه چې دوی د شیعه وگړو په حق کې تر سره کوله هغه یې یوه روا او مشروعه کړنه بلله ځکه چې په هغه وخت کې نه ملگری ملتونه ول او نه د بشری حقونو د ټولنو څرک لگېده او نه د نن ورځې په شان د رسنیو لکه بی بی سی او نورو پرمختگ نه لېدل کېده خو د شلمې پیړۍ په پای کې چې بشری پرمختگ او تمدن د ودې لوړو څوکو ته ورسید او د تکنالوژۍ په نړۍ کې یې بې ساری پرمختگونه ترلاسه کړل او په ټولنیزو رسنیو کې، اړیکو، د انځوریزو، خپرنیزو او غږیزو رسنیو بې ساری پرمختگ لکه ( مجلې ، کتابونه، ورځپاڼې، راډیو، ټلویزیون ، تیفلون، گرځند ټیلفونونه، سپوږمکیو (سټلایت)، کپمیوټر، فکس او بشپړې مېډیا او نورو) ټولو نړۍ یوه کوشنی کلی ته ورته کوشنۍ کړې بیا هم جهادی مشرانو چې هر یو یې ځان پوهاند، د الهیاتو پوه، شیخ ، پیر او مرشد د دین عالم گڼی ولې د خپل هېواد او هېوادوالو په ځانگړې توگه د کابل د ښاریانو په وړاندې یې په ناتار لاس پورې کړ؟ دومره او داسې جنایاتونه وشول چې بېلگه یې په هېڅ تأریخی کتاب او د جنایی داستان په هېڅ یوه کتاب کې نه موندل کیږی او له اوریدلو یې لا تراوسه د سړی پرځان ویښته رانیغ شی. همدغه افغان جهادیان نه ول چې په ۱۹۹۲زکال کې یې د کابل له نیولو وروسته د خپلو تنظیمی مشرانو په لارښوونو د ښځو تی پریک کړل او په بیرلونو کې یې را انبار کړل؟ آیا هغو کسانو چې د کابل د بې وزلو او بې دفاعو وگړو په تندیو کې یې شپږ انچه میخونه ټک وهل ځانونه جهادیان نه بلل؟

آیا هغو کسانو چې انسانان د خښتوپخولو په اور بټیو کې ژوندی وسځول او ښځې یې پرصلیبونو میخ کړې او سړی یې ژوندی د قصابانو له چنگکونو راځوړند کړل، همدغه مجاهدین نه ول؟ مگر همدغه مجاهدین نه ول چې د خلکو پر لوڼو او ناموس یې تیری وکړ. د ولس شتمنې یې لوټ کړه اوپر ولسی شتمنۍ یې زړه ونه سوځاوه، کارخانې او تولیدې فابریکې یې وسوځولې او له بنسټه یې را ونړولې او د کابل ښار یې د تورو خاورو د ورانیو په نندارتون بدل کړ وان درندې وسلې لکه شوبلې او زغره وال ټانکونه یې د ښاری سرویسونو په گډون د سړې اوسپنې په بیه پاکستان ته یو وړې او هلته یې خرڅې کړې. جهادی مشران چې هر یو یې د ولس د وژنو له وینو او د هیواد د لوټ او ورانۍ په بدل کې د بهر په بانکونو کې په سل هاوو میلیونه ډالره را زیرمه کړی او د ولس او هیواد په حق کې له ټول دغه ناتار او شډلتیا سره سره ولې نه شرمیږی او د ویناوو په وخت کې ځانونه د هېواد د ژغورنې اتلان بولې؟ !

د شلمې پیړۍ په پای کې هغه ناتار او کړېدنې او سرې میچنې چې دغو گڼ شمیر مشرانو په خپل ولس را تاو کړې شک نسته چې افغان پاڅونوالو د اصفهان په وگړو ونه کړې ځکه اروپایی څارونکو به هرو مرو ضبط او ثبت کړې وې. یو ځل بیا دغې پایلې ته رسیږو چې مذهبی مخکښان د ورانونکو مذهبی جگړوپه راپارولو کې مرکزی ونډه لری او د ټولو هغو وینو تویولو پازوالی په غاړه لری چې د شرعی فتوا گانو د خپرولو له لارې یې سپیڅلی لارویان د مذهبی ډلو په وړاندې را پاروالې او وینې یې بهولی دی.

۶. وروستنۍ خبره دا چې: افغان زوزات (نسل) باید پام وساتی چې د میرویس خان ځای ناستی ددې پرځای چې خپله ولسی او ملی خپلواکی په خپله خاوره کې پیاوړې او را ټینگه کړې وای یوازې د ځوانۍ د شور او زوږ او مذهبی احساساتو او دپښتونولۍ د ننگ تر سیوری لاندې پرته له دې چې یوه په ځیر ټاکل شوې محاسبه یې کړې وی اوپرته له دې چې د یوه تأریخی هېواد لکه ایران د اداره کولو لپاره یې افغانی وړتیا او ظرفیت ښه اشنلی اوڅیړلې وی ویې غوښتل د افغانی واکمنۍ لمنه د صفوی ایران په خاوره کې وغځوی حال دا چې د یوه هېواد د پلازمینې او څو ولایتونو نیول یوه خبره او د ایران په شان د یوه لوی هېواد اداره کول بله خبره ده او په داسې اکر بکر کې چې کارپوهه او کارازمویل شوی کارپوهان په نست ول ددغسې یوه هېواد اداره کول د یو شمیر افغانی توریالیواو بې باکو جنگیالیو لپاره ډیر دروند کار وو. له همدې امله ټولو هغو افغانانو چې د ایران د نېواک لپاره یې ملا تړلې وه له هغې ورځې چې له کندهار راووتل د ژوند تر پایه یې یوه ورځ آرامه ونه لېدله او په پای کې (شل زره بریدگرځواک چې څه ناڅه دیرش زره د کورنیو غړی یې چې د شاه محمود په امر له کندهاره اصفهان ته کډه شوی ول) د ایران د ولس له لاسه په ځانگړې توگه د نادر افشار له پلوه ټول ووژل شول. او په پای کې د ۱۷۳۸زکال نادر افشا د کندهار د هوتکی دولت لېکې را دړې وړې کړې او د غلزیو هوتکو د کورنۍ مشران یې له کندهاره مازندران، بخارا، بلخ او د هېواد نورو لیریو سیمو ته وشړل. د میرویس خان له وخته نیولې بیا د افغانستان د یوه خپلواک دولت ترجوړېدلو (۱۷۴۷زکال) پورې دیرش کاله ونیول چې د ستراحمدشاه ابدالی په شان پیاوړی سیاسی او پوځی شخصیت رامنځ ته شی او هغه وکولای شول د افغانی کارپوهو مشرانو په سلا او مشوره د افغان د واکمنۍ لمنه دیوې پیاوړې اډانې په غیږ کې راجوړه او دا دی تر نن پورې یې دوام موندلی دی.

اخځ اولمنلېکونه:

* له دې چې زموږ د خبرو موخه د افغانانو په لاس په صفوی پیریا دورکې د ایران د پلازمېنې راپرځونه او د صفوی د رژیم د کمبلې ورټولونگ ده او له دې چې دغه سکالو په اوسنیو افغانی او ایرانی کړیو کې چې ځانونو " افغانستانی" بولې له ځانگړی حساسیته برخمنه ده ددغو کرښولیکوال د خپلې لېکنې خټه او تومنه د هغو لاسوندو، کتابونو او د منښتوالو یا شاهدانو د سترگو د لېدلې حال پربنسټ درَرَولې چې د اصفهان د پرځېدلوپه پیښه کې ، پیښې یې په خپلو سترگو لېدلې او خپل یادښت لېکونه یې د رسالو او کتابونو په بڼه خپاره کړی دی.
۱. د مسیحی سیلانی پیښلېک/تأریخ سیاح مسیحی، تحشیه او پایڅوړ فقیرمحمد خیرخواه ، کابل ۱۳۶۳ ل پ. ۱۰ � ۱۲
۲. لکهارت، د صفوی دولت پرځېدنه/ انقراض دولت صفوی، د عماد ژباړه، تهران، ۱۳۶۴ ل پ ۵۵۵
۳. د مسیحی سیلانی پیښلېک/تأریخ سیاح مسیحی پ ۲۸
۴. لکهارت، هماغه اثر، پ. ۱۵۱
۵. محمد خلیل مرعشی، مجمع التواریخ/ د تاریخونه ټولگه پ ۴۴ (د لکهارت له خولې، د ۱۳۱ پانی لمنلېک)
٦- لکهارت، هماغلته، پ ١٥١
٧- لکهارت، هماغه، پ ١٥٠-١٥٢
٨- کروسینسکى، هماغه اثر، پ ٦٣
٩- لکهارت ، هماغه اثر، پ ١٥١، ١٥٧
١٠- ایران ،کلده اوشوش، لېکنه، مادام ژان دیولافوا، شوالیه لژیون دونورد پاریس د اکاډیمۍ افسر ١٨٨٧، د ارواښاد علمی محمدفره وشی ژباړه ، دډاکټر بهرام فره وشی په هڅه، چاپ ١٣٧٧ د تهران پوهنتون، پ ٢٥٦-٢٥٧
١١- هماغه اثر، پ ٢٥٧
١٢- لکهارت،هماغه اثر، پ ١٦٣-١٦٤
١٣ -قدرت اﷲ حداد- کیوان (ولس)، ٨١ گڼه پ ٣، د تاریخ منظم ناصرى له مخې
١٤- لکهارت، هماغه اثر، پ ١٥٦د مسیحی سیلانی له تاریخ سره دې پرتله شی، پ ٤٠
١٥- د کروسینسکی په وینا د اصفهان پرځېدنه/ سقوط اصفهان به روایت کروسنیسکی ، پ ٥١
١٦- د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحی، پ ٣٩، لکهارت، هماغه اثر، پ ١٨١
١٧- د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحی، پ ٤٢،لکهارت، پ ١٩٣
١٨- د کروسینسکی په وینا د اصفهان پرځېدنه/ سقوط اصفهان به روایت کروسنیسکی ، پ ٥٩
١٩ - هماغه اثر، پ ٦٠
٢٠- جى، پى، تیت، سیستان، ټوک ١، د ډاکټرسیداحمد موسوى ژباړه ، د تهران چاپ ١٣٧٤، له پ ١٥٤وروسته، د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحی، پ ٤٢
٢١ - لکهارت،هماغه اثر، پ ١٨٧، ١٩٥
٢٢- ډاکټر شفا،له یوزرو څلور سوه کالو وروسته/ پس از هزار وچهارصد سال، ټوک ٢، پ ، ٧٦٠
٢٣- لکهارت،هماغه اثر، پ ١٨٧، ١٩٥
٢٤- لکهارت، پاڼې ١٩٨-١٩٩
٢٥- شفا، هماغه اثر، رستم التواریخ ، د محمدهاشم آصف لېکنه، د تهران چاپ ، ١٣٤٨
٢٦- د کروسینسکی په وینا د اصفهان پرځېدنه/ سقوط اصفهان به روایت کروسنیسکی ، پ ٦١
٢٧- لکهارت، پاڼې٢٠٠-٢٠١، د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحی، پاڼې ٤٩- ٥٠
٢٨-فرهنگ، افغانستان په وروستیو پینځو پیړیو کې / افغانستان درپنج قرن اخیر،ټوک١، پ٩٤، لکهارت، مخکې ویل شوی اثر، پ ٢١٩، د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحى پ٦٣، د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان ، د کروسینسکی په وینا، پ ٧٦-٧٧
٢٩- تاریخ سیاح مسیحى، کابل، ص ١٢-١٣، سقوط اصفهان بروایت کروسینسکی، ص ٤٦
٣٠- لکهارت، هماغه اثر، ٢٢١، د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحى پ ٦٣، د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان ، د کروسینسکی په وینا پ ٦٣
٣١- د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحى، پ ٥١، لکهارت، پ ٢٣٢
٣٢- لکهارت، پ٢٣٣، د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحى، پ٥١، د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان ، د کروسینسکى په وینا ، پ ٦٧، کروسینسکی نوی مذهب ته د را اووښتو کسانو شمیره سل زره لېکلې ده.
٣٣ - د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان ، د کروسینسکى په وینا ، پ ٦٨
٣٤- لکهارت، پ ٢٣٤، کروسینسکى، پ ٥٣
٣٥- د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحى، پ ٥٧
٣٦- د گوربت مجله ، څلورمه گڼه،پینځم کال، پ ٥، د ښاغلی حداد په قلم د زبردست خان مقاله
٣٧ - د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان ، د کروسینسکی په وینا، پ ٧٢
٣٨- لکهارت، هماغلته، صفحات پاڼې ٢٣٩-٢٤٠، د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحى، پاڼې ٦٠-٦١
٣٩- لکهارت، پ ٣١٧، د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحی، پ ٦٤، د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان د کروسینسکی په وینا ، پ ٧٥
٤٠- هماغه سرچینه ، هماغلته
٤١- د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان ، د کروسینسکى په وینا، پ ٨٠،فرهنگ، هماغه اثر، پ ٩٥
۴۱- د مسیحی سیلانی پیښلېک/ تاریخ سیاح مسیحى، پ٦٣، لکهارت، پ٢٢١
۴۲- د اصفهان پرځېدنه /سقوط اصفهان د کروسینسکی په وینا، چاپ ١٣٨٢، پ ٣٢
۴۳- له یو زور څلور سوه کالووروسته/پس از هزار و چهارصدسال، پ ٧٢٦
۴۴-توضیح المسایل ، پ ( ٢٥٩-٢٦٠)

ستر پښتون خوشحال خان خټک

خوشحال خان خټک (1122 هـ - 1100 ه)

ډاکټرخوشال روهی

د پښتو پلار خوشحال خان خټک

پښتون او پښتو دوه ډېر لرغونی مفاهیم دی ، چې درېګویدا له سندرو ، دهېرودوتس ، بطلیموس ، او هېوان تسونګ له یادداښتونو او له ځینو لاسته راغلو ډبر لیکونو څخه یې دکابو پنځه زره کلن تاریخ څرک لګېږی . نوسره له دومره لرغونوالی ولې خوشحال خان خټک ، چې درې نیمې پېړۍ دمخه یې ژوند کاوه ، دپښتو پلار بلل کیږی ؟ په دې لیکنه کې هڅه شوې چې همدغه پوښتنې ته ځواب وویل شی :
خوشحال خان خټک د 1022 هـ ق کال په ربیع الثانی ( مې ـ جون 1613 ع ) کې دنوښار په اکوړه کې زېږېدلی
دی . پلار یې شهباز خان ، زوی د یحیی خان ، زوی د ملک اکوړ و . اکوړ خان دهند دمغولی امپراتور جلال الدین اکبر هم مهالی او د خپلې قبیلې سردار و ، چې له مغولی امپراتورۍ څخه یې منصب او جاګیر ترلاسه کړی وو او دجاګیر دارۍ هم دا سلسله وه چې په میراثی توګه خوشحال خان ته هم ورسېده . خوشحال په داسې چاپېریال کې لوی شو ، چې له یوې خوا یې ټول پښتنی کړه وړه زده کړل او له بلې خوا یې د خانۍ په غېږه کې په ښه شان ښوونه او روزنه وشوه . هم یې دخپل مهال ټول مروج علوم ولوستل او هم یې دښکار او جګړې رزمی مهارتونه ترلاسه کړل . لوی استاد علامه عبدالحی حبیبی په دې اړه داسې لیکی : � خوشحال خان خټک په کوچنیواله د خپلې زمانې مروج علوم ټوله ویلی وو . د ده له کلامه ښه ښکاره کیږی چې ده اسلامی علوم لکه فقه ، حدیث ، تفسیر او نور عقلی علوم لکه منطق ، حکمت او ادبی علمونه او د فصاحت اوبلاغت اصول لکه معانی ، بیان ، عروض ، قافیه او نور ټوله علوم ویلی او عالم و.

خوشحال خان دشهباز خان زوی دیحیی خان لمسی، د ملک اکوړې کړوسی د جینجوخان کودی - اکوړ خان دهند دمغولی امپراتور جلال الدین اکبر هم مهالی او د خپلې قبیلې سردار و ، چې له مغولی امپراتورۍ څخه یې منصب او جاګیر ترلاسه کړی وو

خوشحال خان خټک په داسې مهال نړۍ ته سترګې وغړولې ، چې پښتانه بیخی خواره واره وو او عمدتاً د دوو لویو امپراتوریو ( مغولی هند او صفوی فارس ) داغېز په سیمو وېشل شوی وو . پدې وخت کې پښتانه د یو واحد ملت یا قوم په توګه نه ، بلکې د جلا جلا قبیلو په بڼه ( لکه غلجی ، ابدالی ، خټک ، اپریدی ، یوسفزی � ) مطرح وو . که څه هم تر دې دمخه دپښتنو ځینی قبیلې ( لکه غوری ، لودی او سوری ) پدې بریالۍ شوی وې چې خپل سلطنتونه جوړ کړی ، مګر دوی لا د ټولو پښتنو د واحد سلطنت او مملکت مفکورې ته نه وو رسېدلی او په دې ونه توانېدل ، چې پښتانه په یوه واحده اداره او خاوره کې سره یو موټی کړی . همدا دلیل و، چې د قبایلی سلطنتونو په توګه ډېر ژر په جلا وطنۍ کې له پښو وغورځېدل . همداراز په دې وخت کې دپښتنو یو مهم پاڅون یعنې روښانی غورځنګ خپلې وروستۍ سلګۍ وهلې . روښانی غورځنګ که څه هم اکثره پیروان یې پښتانه وو ، مګر بنسټ یې مذهبی او تصوفی و او مغولو هم دوی دکفر او الحاد په نامه وټکول او نېست یې کړل . نو خوشحال خټک په همدغسې یوه خلا او دپښتنو د بشپړ انتشار په حالت کې نړۍ ته راغلو . خوشحال بابا دغه ټکی ته پخپله اشاره کوی او وایی :

په یوه ژبه ویل سره پښتـــــــــو کړو          ولې هېڅ نه شو له یو بله خـــــبردار

او همداسې مهال و ، چې څښتن تعالی پر پښتنو رحم وکړ او خوشحال بابا یې د پښتنو دویښولو او پوهولو لپاره د ملی شعور ، علم اوهنر د لوی لارښود او روښانه مشال په څېر هست کړ :

مګر زه یې چې ګویا په شاعرۍ کړم           پښـــــتانه یې پوهـــــول اېـــزد تعـــال

خوشحال بابا درې نیمې پېړۍ وړاندې په شعوری توګه دهمت ملا وتړله ، چې پښتانه راویښ کړی ، د فکر او عمل په ډګر کې یې سره یو موټی کړی او واحد او خپلواکه ملت ورځنی جوړ کړی او په همدې منظوریې قلم او توره دواړه راواخېستل او تر پایه یې د خپلې سپېڅلې موخې لپاره په نه ستړی کېدونکې توګه وچلول :

دافغـــان په ننـــــــګ مـــې وتــــړله توره           ننګیالی د زمانې خوشحال خټک یم

خوشحال بابا د پښتنو په تاریخ کې د لومړی ځل لپاره هڅه وکړه ، چې د واحد ملیت او واحدې ژبې پر بنسټ دپښتنو له خورو ورو قبیلو څخه یوواحد ملت جوړ کړی . دملت مفکوره نه یوازې دا چې په پښتنو کې نوې وه ، بلکې دنړۍ په تاریخ کې یوه نادره او تازه خبره وه او لکه ډاکتر راج ولی شاه خټک چې وایی : � دنشنلزم مفکوره په اروپا کې یوازې دفرانسې له انقلاب وروسته راپیدا شوه ... خوشحال خټک هغه وړومبی عالم دی چا چې په وړومبی ځل دپښتون نشنلزم تصور وړاندې کړ � . خوشحال بابا دملت جوړونې داساسی شرط په توګه دملی ژبې په اهمیت پوه و ، نو ځکه سره له دې چې ده کولی شول دهغه وخت په مسلطو او مقبولو ژبو قلم ازمایی وکړی او ځان شهرت ته ورسوی ، خو بیا هم ده مټې راونغاړلې ، چې پښتانه به ددوی پخپله ژبه راویښوی او خپل پیغام به په پښتو ژبه ورته رسوی . دخوشال بابا ماغزه دعلومو ګنج او زړه یې داحساساتو چینه وواو ده غوښتل داهر څه په ډېر سخاوت خپلو خلکو ته ورسوی . خو له بده مرغه پښتو لا ددې جوګه نه وه ، چې دده هر اړخیز پیغام په ځان کې ونغاړی ، نو ځکه تر هر څه دمخه یې هوډ وکړ چې پښتو ژبه دومره غنی کړی چې له ګاونډیو ژبو سره د سیالۍ په مقام کې ودریږی :

که تازی ژبــــه هــــرګـــــــوره ښه ده           فارسی هم ډېره په خوند خوږه ده
چایې پلـــو دجمـــــال وانه خېست           پښتــــــــو لا هسې بکـــــره پرته ده

کوم کار ته چې خوشحال بابا ملا وتړله د عادی انسان له وسه پورته و . تر دې دمه پښتو ژبې درسمی ژبې په توګه هېڅ دربار ته لار نه وه موندلې او پښتو لیکلی آثار تقریباً په نشت شمېر وو . که څه هم پښتنو اوپښتو ډېر لرغونی تاریخ درلود خو دهمدغه لرغونی تاریخ په اوږدو کې دغلیمانو له بې شمېره یرغلونو او چپاوونو سره مخامخ شوی او پښتنو د خپل خصلت له مخې له هریوه سره تر ورستی وسه ډغرې وهلی وې او ډېر ځله یې په دغه لار کې خپلې هستۍ دنېستۍ باد ته سپارلی وې . نو په دې توګه ، که په پښتو کې کوم آثار موجود هم وو ، نو دهمدغو چپاوونو په ترڅ کې به اکثره له منځه تللی وی . لکه څنګه چې تر اسلام دمخه دفارس له ډېر لوی مدنیت سره سره بیا هم له ډبر لیکونو پرته دفارسی ژبې کوم یاد اثر نه دی پاتې ،همدا حال د پښتو ژبې هم دی . دامیر کروړ سوری ( 139 هـ ) له حماسی شعره داسې ښکاری ، چې پښتو ژبې باید تر دې دمخه دودې ډېر پړاوونه وهلی وی ، خو په دې لړ کې کوم اثر لاس ته نه دی راغلی . له خوشحال بابا نه یوه پېړۍ دمخه روښانی غورځنګ هم له ځان سره یو شمېر باارزښته آثار زېږولی وو ، خو دغه آثار له یوې خوا اکثراً پر یوې واحدې موضوع ( دین او تصوف ) چورلېدل او له بلې خوا د غورځنګ له ځپل کېدو سره دآثارو یو زیات شمېر د ملایانو دفتوی له مخې په اوبو کې ډوب او یا په اور کې وسوځول شول . نو ځکه وایو ، چې په دغه وخت کې پښتو لیکلی آثار په نشت شمېر وو او دپښتو شعر او نثر دواړه په ډېره خواره ورځ کې وو . مګر خوشحال بابا پښتو ژبې ته دومره ډېر کار وکړ ، چې ښایی د نړۍهېڅ عالم ، مفکر او ژبپوه خپلې ژبې ته نه وی کړی . خوشال بابا پخپله وایی :

که د نظــــم که د نثــــر که د خـــــــط دی           په پښتو ژبـــه مې حـــق دی بې حسابه
نه پخوا پکې کتاب و نه یې خــــــط و           دادی ما پکې تصنیف کړل څو کتابه

او ډکتر راج ولی شاه خټک پدې هکله داسې لیکی : � هغه ( خوشحال بابا ) دخپل مثالی علمیت او قابلیت په وجه په ډېرو سنګینو او نا اوزګارو حالاتو کې دومره څه تصنیف کړل او داسې یې تصنیف کړل چې پښتو یې په یو دم دتکمیل بام ته وخېژوله که څه هم خوشحال بابا له ډېرې ځوانۍ څخه قلمی مبارزه پیل کړې وه ، خو د پښتنو د خپلواکۍ لپاره یې هغه وخت تورې ته لاس کړ ، چې د مغولی حکومت له جېل څخه راخلاص شو او ځینی خلک همدغه خبرې ته ګوته نیسی او وایی چې دخوشحال مبارزه یوازې د انتقام پر بنسټ ولاړه وه ، مګر دا نیوکه سمه نه ده . دخوشحال بابا کورنۍ له پلارپلاره دمغولو جاګیرداره او منصبداره وه . خوشحال خان داوه ویشتو کلو و ، چې پلار یې په یوه جګړه کې زخمی او مړ شو . دقوم سر داری او دمغولو جاګیر داری ده ته پاتې شوه . مغولی حکومت د خوشحال په نوم سند جاری کړ او داټک په لار د راهدارۍ او محصول اختیار یې هم ده ته ورکړ . خوشحال خان ته دشاه جهان په دربار کې دوهزاری منصب ورکړ شو او دشاه جهان د توجه او عنایت وړ وګرځېد . له مغولو سره د خوشحال خان دوستانه اړیکی د کورنۍ قبیلې او د هغه وخت د غوښتنو له مخې ډېرې طبیعی وې . په هغه وخت کې پښتنو دخپل ریاست او ملی خپلواکۍ مفکوره نه درلوده . دپښتونخوا زیاته برخه د مغولی هند یوه برخه ګڼل کېده ، یوازې کندهار به د مغولی هند او صفوی فارس تر منځ لاس په لاس کېده . د مغولی دربار مخالفت ته د اولوالامر پر ضد د بغاوت په سترګه کتل کېدل . ځینی پښتنی قبیلو ، چې کومې جګړې کولې دهغوی موخې هم زیاتره اقتصادی او قبیلوی ګټې وې .

په اکوړه خټک کې د خوشحال خان خټک ارامځاى

کله چې اورنګزېب بادشاه د واک پر ګدۍ کښېناست ، نوده د پلار ډېر دوستان او خواخوږی یا ووژل او یا یې بندیان کړل . پدې لړ کې یې خوشحال بابا هم د یو پنځوس کلو په عمر د رنتبهور په جېل کې بندی کړ . له درې کلن جېل نه وروسته یو کال نور هم ده ته د بېرته ستنېدو اجازه ورنکړل شوه او په همدغه وخت کې ده د ډهلی دربار ښه جاج واخېست . دغو څلورو کلونو د خوشحال بابا په فکر کې ډېر ژور بدلون راوست . لکه د ځینو ډېرو لویو مفکرینو په ژوند کې چې ځینو وړو انګېزو لوی رول لوبولی ، د رنتبهور جېل د خوشحال بابا لپاره همداسې لویه انګېزه شوه :

دفساد که یو بڅــــــــری و مــــــــــــا اور کړ           اور ما پورې داورنګ بادشاه په کور کړ

دی مغولو ته په خپلو کړو خدمتونو سخت پښېمان و او د راتلونکی لپاره یې د پښتنو د خپلواکۍ په لیاره کې د مبارزې کلک هوډ وکړ :

ومغل ته به هسې کـــــار ورښکاره کــــړم           چې راضی راڅخـــه روح دفرید خان شی
په جهان د ننګیـــــالی دی دا دوه کــــــاره          یا به وخوری ککرۍ یا به کامـــــران شی

که څه هم مغولی دربار تر دې وروسته ډېرې هڅې وکړې ، چې خوشحال بابا پخلا او له ځان سره ملګری کړی ، خو د ده په فکرکې داسې ژور بدلون راغلی و ، چې بیا یې هېڅکله نه غوښتل تېرې خطاوې تکرار کړی :

چې پښتون شوم په دا هسې سپینه ږیــــــره           نور مې خدای مه کړه مغل ، وایم په ځیره
دا پوهېــــــــږم چې مغـــــــل لره کـــه ورشــــم           تر اولـــــــه به زه لا په چـــــار بهـــــتر شـــــــــم
په ورتله به بیا خــــــدمت راڅخــــه غواړی           پښتانه چې ســــره وژنو ، دېو پرې ویاړی

پدې توګه خوشحال بابا د قلم تر څنګه تورې ته هم لاس اچوی او نور پښتانه دمغولو پر ضد پاڅون ته را بولی :

پښتانه چې نور څه فکـر کا ناپوه دی           بې د تورې خلاصۍ نشته په بل کار
بله هېڅ لیــــدله نه شی په دامنــځ کې           یا مغل دمنځــه ورک یا پښتون خوار

او په دغه لار کې شپه او ورځ سره یو کوی ، هره خوا سفرونه کوی او پښتانه یووالی او پاڅون ته هڅوی . که څه هم خوشحال بابا ځینی بریالیتوبونه ترلاسه کړل ، ځینی قبیلې یې له ځان سره ملګری کړې او داېمل خان او دریا خان په څېر کلک هوډیالی ملګری یې بیاموندل ، په څو جګړو کې یې سوبې هم راوړې ، خو سره له دې پښتانه له خپل قبیلوی طرز تفکرڅخه لا نه وو راوتلی او ملی یووالی ته لاهم ډېره لار پرته وه . اورنګزېب هم د پښتنو دنفاق لپاره له هرې وسیلې څخه کار اخېست ، تر دې چې ان د خوشحال خان خپل زوی بهرام خان یې هم دده پر ضد استعمال کړ او پدې توګه ظاهراً د خوشحال ملی غورځنګ بریالی نه شو . نو ځکه په ډېرې ناهیلۍ سره وایی :

زه یې چا لره وهم قــدر یې چازده           په اور وسېزه داتـــورې قلمــــونه

او هم په ډېر حسرت سره ارمان کوی چې :

هره چـــــــار د پښتانــــه تر مغـــــل ښه ده           اتفـــــاق ورســــــره نشته ډېـــر ارمــــــــان
که توفیـــــــق داتحاد پښتانــــــــه مومی           زوړخوشحال به دوباره شی په دا ځوان

د خوشحال بابا ملی غورځنګ دملی مفکورې پر بنسټ لومړنی غورځنګ و ، چې په پښتنو کې پیل شو . که څه هم دغه غورځنګ د ده په ژوند بریالی نه شو ، مګر دا د پښتنو دملی خپلواکۍ پیلامه وه ، چې وروسته یې د میرویس نیکه او احمد شاه بابا په وجود کې دعمل جامه واغوسته . که د خوشحال توره په خپل وخت کې بریالۍ نه شوه ، مګر د خوشحال قلم چې کوم څه پښتنو او پښتو ته وکړل تر اوسه یې ساری نه دی لیدل شوی . پروفیسر محمد نواز طائر پدې هکله داسې لیکی : � د خوشحال خان حیثیت دیو پښتون ملی مشر ، مفکر ، د تورې او قلم د خاوند په حیث منل شوی دی . که په حقیقت کې اوکتی شی نو که په پښتونخوا کې چرې هم څوک نابغه زېږېدلی وی نو هغه هم دغه خان علیین مکان ذات دی . � خوشحال بابا غوښتل له یوې خوا پښتانه راویښ کړی ، سره یو یې کړی او دخپلواکۍ لپاره یې پاڅوی او له بلې خوا یې غوښتل پښتانه باسواده شی ، علم ته مخه کړی او جهل ته شا . ده غوښتل ټولې هغه وړتیاوې چې دیوه قوی ملت د جوړولو لپاره ضروری دی په پښتنو کې وروزی . د ده په اند تر ټولو مهمه وسیله داوه ، چې پښتانه پخپله مورنۍ ژبه ددین او دنیا علوم زده کړی او په دغه منظور یې شعر او نثر دواړو ته لاس واچاوه او هره هغه مفکوره چې د ده ذهن ته ورتله هغه یې پکې بیان کړه او ښه په خوند او رنګ یې بیان کړه . انګریزی لیکوال مسټر راورټی لیکی : � دمغرب د شاعرانو په رنګ داسې هېڅ مضمون نشتته چې د ده دپاره نابلد وی . � خوشحال بابا یو رسالتمند شاعر او لیکوال و . ده توره او قلم دواړه د پښتنو لپاره چلول او داسې ښکاری چې شعر هم ده دوسیلې په توګه استعمالوه :

زه دشعر په کار هېڅ نه یم خوشحال           ولې خدای مې کړو په غاړه دا مقال

ده غوښتل په پښتو کې داسې یو ادب وزېږوی ، چې دپښتنو دهویت هر اړخ پکې خوندی شی . ده په پښتنی ادب کې په فکری او هنری لحاظ یو انقلاب راوست . په شعر کې یې له عربی او فارسی څخه د فورم له مخې غزل ، قصیده ، رباعی ، مخمس ، مسدس ، معشر ، ترکیب بند او نور راواخېستل او دشعری صنایعو له مخې یې تجنیس ، حسن تعلیل ، طباق الاضداد ، ایهام ، ترجیع ، تنسیق الصفات او لف ونشر په پښتو شعر کې داخل کړل . مګر ده هر څه ته پښتنی رنګ ورکړ او هر څه یې په پښتنی کالبوت کې واچول .

په وزن په مضمون په نزاکت په تشبیه کې           پښتو ویل مې عین تر پارسی دی رسولی

اویا :

په پښتو ژبــــــــــه چې ما علــــم بلند کــړو           دخبــرو ملک مې فتــــــــح په سمنـــد کړو

همدارنګه :

ما خوشحال چې په پښتو شعر بیان کـړو            د پښتو ژبــه بــــه اوس پــه آب وتاب شی

د ده کلیات چې کابو څلوېښت زره بیته لری د مفکورو ، فورمونو ، ، شعری صنایعو او لغاتو بډای مخزن دی . د ده په اشعارو کې د عربی ، فارسی ، هندی او ترکی لغاتو او هم د پښتو د بېلا بېلو لهجو د لغتونو غنی زېرمه لیدل کیږی . مګر دا لغات یې داسې استعمال کړی ، چې د ده شعر ته یې ښایست وربښلی خو ثقلت نه .

درست دیوان مې لکه باغ دعلم ګنج دی           پکې هـــــر رنګــــــه ګلــــــونه هـــــر نهـــــال

دخوشحال بابا په نوم مشهوره کتابخانه

علامه عبدالحی حبیبی د ده د شاعرۍ په هکله داسې لیکی : � د ده اشعار تقریباً څلوېښت زره بیت ته رسیږی . هغه انقلاب چې ده د پښتوژبې شعر ته ورکړی دی ، نو دی هرکله په حیث د مؤسس او پلار د پښتو ژبې منل کیږی . تر ده وروسته چې ټوله ادبا راغلی په فکر او ډول کې یې دی مقتدر دی . � دشعر تر څنګه خوشحال بابا په نثر کې هم د مضمون او شکل دواړو له مخې یو ژور بدلون راوست . د شکل له مخې یې نثر داوسنی مهال له ضرورتونو سره سم کړو ، پدې مفهوم چې هغه یې دسجع او قافیې له تکلفاتو څخه راویوست او د علمی او ټولنیزو مسایلو د بیان لپاره یې په عام فهمه ، ساده او روان ډول واړولو . د نن ورځې ژبپوهاند هم دا خبره تصدیقوی ، چې یوه ژبه هغه وخت ښه وده او پرمختګ کولی شی چې د لیکنۍ او ګړنۍ بڼې تر منځ توپیر لږ وی . تر خوشحال دمخه ، چې کوم آثار موجود وو د شکل له مخې یې اکثره مسجع او دمضمون له مخې یوازې د دینی او تصوفی موضوعاتو بیان ته وقف شوی وو . که څه هم دوه درې تنو لیکوالو لکه ارزانی روښانی ، علی محمد مخلص او مشر اخوند هم د غیر مسجع نثر د لیکنې هڅې کړی وې ، خو د دوی هڅو د یوه مکتب څیثیت نه و غوره کړی . کله چې خوشحال بابا د عادی نثر په لیکلو پیل وکړ ، نو په حقیقت کې یې د دې مکتب بنسټ کېښود ، چې بیا وروسته نورو لیکوالو او په سرکې د ده خپلې کورنۍ دا مکتب ژوندی وساته او پښتو ژبې ته یې د قدر وړ خدمتونه وکړل:( پښتو هدایه ) ، ( بیاض ) او ( دستار نامه ) د خوشحال بابا منثور اثار دی . که په پښتو هدایه کې یې دینی موضوعات بیان کړی نو په بیاض اودستارنامه کې یې تاریخی پېښې ، د کورنۍ حالات ، خپل لیدلی کتلی ، سفری ګزارشونه ، اخلاق ، سیاست او دښوونې روزنې فلسفه په روان نثری عباراتو کې بیان کړی دی . د بیاض اصلی متن له بده مرغه ورک دی ، مګر د خوشحال بابا لمسی افضل خان خټک پخپل کتاب (تاریخ مرصع ) کې ځای پر ځای له بیاض څخه نقلونه اخېستی دی او ارواښاد عقاب خټک د دغو اقتباساتو شمېر شپږشله ( 120 ) بولی . پیاوړی لیکوال استاد حبیب اله رفیع له همدغو اقتباساتو څخه د ( هندکوه نامه ) په نوم د افغانستان له شمال څخه دخوشحال بابا یو سفری ګزارش هم استخراج کړی دی . په بیاض کې د اشرف خان هجری په نامه د خوشحال بابا یوه وصیت نامه ، چې د رنتبهور په جېل کې یې لیکلې وه هم خوندی ده . برسېره پر دې په بیاض کې تاریخی پېښې ، کورنی حالات او نور لیدلی کتلی هم راغلی دی . انګرېز لیکوال مونټ سټېوارت الفنسټن چې د خوشحال بابا کوم تاریخ یادوی ښایی همدا بیاض وی . د بیاض د نثر په هکله فاضل استاد ارواښاد دوست محمد کامل مومند داسې لیکی : � د خان وړې وړې فقرې په عبارت کې بې اندازې خوند پیدا کوی او بیخی د خبرو اترو رنګ ورکوی . داسې ښکاری چې خان په هوجره کې ناست دی ، له چاسره خبرې کوی ، هغه ترې نه پوښتنې کوی او دی لنډ لنډ ځوابونه ورکوی � . البته د دستارنامې نثر بیا زیات علمی دی او ارواښاد استاد روهی دا اثر د ښوونې او روزنې نورماتیف فلسفه بولی . اوس به راشو د خوشحال بابا آثار او افکارو ته . مسټر راورټی د خوشحال بابا آثار تر دوه سوو زیات بولی ، مګر کوم آثار چې لاس ته راغلی دادی : دیوان ، بازنامه ، صحت البدن ( طب نامه ) ، اخلاقنامه ، هدایه ، فضل نامه ، سواتنامه ، دستارنامه ، فرخنامه ، فراقنامه ، آئینه ، بیاض او زنځیرۍ دافکارو په لحاظ لکه څنګه چې دخوشحال بابا شخصیت ګن اړخیز یعنې : � حکیم ، فیلسوف ، منجم ، طبیب ، عالم ، سپاهی ، جرنېل ، میر ښکار ، نقاد ، شاعر ، ادیب ، صوفی ، رند او مؤرخ دی � (6) همداسې : � دخوشحال بابا په آثارو کې هر ډول مضامین پیدا کیږی : عشقی ، اجتماعی ، سیاسی ، فلسفی ، عرفانی ، روزنیز ، انتقادی ، تاریخی ، انتروپولوجیک ، مذهبی ، طبی ، جغرافیوی ، ډیالیکتیکی ( په کلاسیکه مانا یعنې د سقراط په پیروۍ ) نجومی ، هزلیات او نور ... د خوشحال دیوان ( چې دکلیاتو په نوم مشهور دی ) د هرډول مضامینو خزانه ده خو داجتماعی ایډیال موضوع د ټولو مضمونونو په رأس کې واقع ده . � ( 7 )له کلیاتو سربېره خوشحال بابا د ځانګړو موضوعاتو په اړه جلا آثار هم لیکلی دی . مثلا ً( فراقنامه ) چې خوشحال بابا د رنتبهور په جېل کې دجلا وطنۍ په حالت کې لیکلې ده ، د وطن په مینه لیکل شوې او دایټالوی شاعر او لیکوال مازینی د آثارو په څېر د وطنپالنې ډېرې ښکلی بېلګې لری . ( بازنامه ) یې د بازانو د روزنې په هکله یو غنیمت اثر دی . په هدایه ، فضل نامه او آئینه کې یې دینی مسایل او دفقهې مسایل بیان کړی او پدې ډګر کې یې هم خپل تبحر ښودلی دی . په فرخنامه کې چې د تورې او قلم مناظره ده ، خوشحال د خپل قوی منطق او استدلال مظاهره کړې ده . زنځیرۍ د لنډ لیکنې یا سټینو ګرافی یو ډول دی چې خوشحال بابا ایجاد کړی دی . لنډ لیکنه اصلاً د کپېټالېزم په مهال کې د اړتیا له مخې منځته راغله ، خو خوشحال بابا تر وخت ډېر دمخه دا ابتکار هم کړی و . په طب نامه کې یې دهغه مهال ځینی طبی مسایل ، ناروغۍ او دواګانې ښودلی چې ډېرې یې د نن ورځې له طب سره هم اړخ لګوی . په دغه کتاب کې خوشحال بابا د جنسی پوهنې یا سېکسولوجی په اړه هم ځینی نادر ې خبرې لری . دی درې نیمې پېړۍ وړاندې په ډېر جرئت سره لکه دشلمې پېړۍ د یو آزاد فکره انسان په توګه حتی پدې هکله بحث کوی چې جنسی مینه باید څنګه ترسره شی او کومو مسایلو ته توجه پکې وشی . کوم اصول چې ده په ګوته کړی د نن ورځې سېکسولوجی یې کاملاً تائیدوی . نن که په اروپا کې د جنسی مسایلو په هکله په آزادۍ سره خبرې کیږی او جنسی پوهه د سالم کورنی ژوند لپاره ضروری بولی ، مګر په بښتنی ټولنه کې یې تر اوسه هم څوک د خوشحال بابا په څېر په ډاګه نه شی ویلی .سواتنامه د خوشحال بابا بل مهم اثر دی چې سوات ته یې د یوه سفر په نتیجه کې لیکلی دی . خوشحال بابا غوښتل په دغه سفر کې د مغولو پر ضد د یوسفزیو ملاتړ تر لاسه کړی . دا چې دی په خپل سفر کې څومره بریالی شوی دابله خبره ده ، مګر دده سفر یوه مهمه ثمره درلوده چې همدا ( سواتنامه ) ده . سواتنامه نه یوازې یو ادبی اثر دی ، بلکې سفرنامه ، جغرافیه او کلتوری بشر پېژندنه هم ده او لکه استاد روهی چې وایی د ټولنیزو اصلاحاتو هېنداره هم ده . پدې اثر کې پښتون بابا لومړی دسوات جغرافیا ، اربعه حدود ، جیولوجیک جوړښت او د یوه پوځی په توګه توپو ګرافیک خصوصیات تشریح کوی ، ورپسې د سوات جیو پولیټیک ارزښت ، دسوات حاصلات ، د خرڅلاو لارې ، دتجارت بڼه ، د خلک راکړه ورکړه بیانوی . خوشحال پدې خبره کلکه نیوکه کوی چې ولې سواتیان ( یوسفزی ) تجارت ، د غلې صادرات ، مېوه دارۍ او باغدارۍ ته پاملرنه نه کوی ، حال داچې سوات د مېوو لپاره ډېره مناسبه ځمکه لری :

هسې ملک ، هسې هوا ، هسې جویونه           نــه ځـــایونه ، نــه باغـــونـه ، نــه بویـــونه

د اقتصادی سېستم په لړ کې ، د (شیخ ملی ) دوېش پر بنسټ به هر پنځه کاله او کله کله اوه یا لس کاله وروسته ځمکه له سره د سړی پر سر وېش کېدله او دوېش همدا سېستم و ، چې د ډېرې ابادۍ مخه یې نیوله . خوشحال بابا پر دغه سېستم انتقاد کوی او هغه د ځان تباهی ګڼی :

کال په کال د ملک په هېسک کاندی باختونه           بې لښکـــــرو په خپـــــل ځــان کــــاندی تاختونه

له دې څخه وروسته په سواتنامه کې د خلکو کړه وړه ، دودونه او رواجونه ، د خلکو عقیدې ، ذهنیتونه او اجتماعی مؤسسې تشریح شوی . خوشحال بابا په ډېر جرئت سره هر ناوړه دود ته ګوته نیسی او داصلاح لارې یې هم په نښه کوی او ځکه خو لوی مفکر اوشاعر علامه اقبال د ده په هکله داسې وایی :

آن حکیـــــم ملــــــت افغــــانیـــــان           آن طبیــــب علـــــت افغـــــانیــــان
راز قومی دید و بې باکانه ګفت           حرف حـق با شوخی رندانه ګفت

L

سترملی مشر حاجی میرویس خان نیکه

میروېس خان نیکه(۱۶۷۳- ۱۷۱۵م) د شاه عالمخان هوتک او د نازو انا نامتو زوی وو

دمیرویس نیکه پاڅون دایران صفوی دولت پرضد(۱۷۰۹ز)

سریزه:

په ۱۵۰۰ ز کال کې په ماوراء الهنر کې شېبانی او په ۱۵۰۲ ز کال کې په ایران کې صفوی دولتونو سرونه را پورته کړل او په ۱۵۰۳ ز کال کې بابری (گورگانی) دولت په کابل او وروسته په ۱۵۲۵ ز کال کې په هندوستان کې رامنځ ته شو. دغو نویو رامنځ ته شویو دولتونو له شمال ، لوېدېځ او ختېزه افغانستان ته لاسونه را وغځول او هېواد یې په درېو شمالی ، لوېدېځو او ختېزو برخو ووېشه. پدې مانا چې په ۱۵۱۰ ز کال کې د ایران صفوی دولت هرات او سیستان او هم په ۱۵۵۶، ۱۶۲۲ ، ۱۶۴۸ ز کلونو کې د مغولی پاچایانو له منگلو یې قندهارونېو. او د هند بابری دولت پر ۱۵۰۳ ز کال پر کابل او پر ۱۵۰۵ کال پر غزنی او پر ۱۵۰۸ ز کال پر ننگرهار او پر ۱۵۲۰ ز کال یې پرکندهار د واکمنۍ منگولې ښخې او ویې نېول. په ۱۵۰۰ ز کال کې ازبک شېبانی دولت هم کله چې په سَمـَرقند کې یې د تېمور وروستنې پاتې شونې له پښو وغورځولې او د گورگانی دولت پر ځای یې په ماوراء النهر کې د خپل دولت بنسټ کښېښود نو پر کال ۱۵۰۶ ز له آمو را ووښت او بلخ یې ونېو. یو کال وروسته (۱۵۰۷ ز کال) محمد خان شیبانی (شیبک خان) له آمو را واوښت او په مرغاب کې یې د تېموری شهزادگیو مقاومت و ټکاوه او هرات یې ونېو (۱)

پدې ډول د دوه نېمو پېړیو په اوږدو کې له ۱۵۰۶ ز تر ۱۷۰۹ ز کال پورې په لوېدېځ او سوېل لوېدېځو ولاتیونو او تر ۱۷۴۷ز کال پورې په ختېزو ولایتونو کې د پردیو د واکمنی لړۍ را وغځېدله. د هېواد په گڼو نېول شویو سېمو کې د پردیو واکمنو او کورنېو چوپړ مارانو دنده یوازې نېواک گرو واکمنانو ته په زور زیاتۍ د وگړو غاړه را ټیټونه او د مالیاتو را ټولونه او د خپلواکې غوښتنې د هر ډول پاڅون او غږ وژل ول.
د صفوی د واکمنۍ پر مهال د شېعه گروهنه د دولت د رسمی مذهب په توگه گڼل کېدله چې په خپل ټول واک او ځواک له ناتارگرۍ ، سیاسی مذهبی په خپل سرۍ ، سخت زړېتوب او ټولوژنې سره ملگرې وه. ټـبرنۍ ، توکمېزې ، گروهنېزې او غیر شیعه مذهبی ډلې تل ځورول کېدلې ، هغوی ته سپکې او سپورې ویل کېدلې او ان دا چې په ټولېزه ډول به وژل یا ځورول کېدلې او یا به د شتمنیو د نیولو له لارې اړ ایستل کېدلې چې له خپلې گروهنې او مذهبی تگلارې څخه لاس پر سر او پر شېعه مذهب را واوړی.

ستر مبارز الحاج میر ویس خان نیکه دشاه عالم خان هوتک زوی دکرم خان هوتک لمسئ په۱۶۷۳ زېږنده کال کی په کندهار کی زېږېدلی دی په قوم هوتک وو چی دغلزی دقبېلې یوه ستر پښه ګڼل کیږی چی زیاتره په کلات او کندهار کی مېشت دی او دهغه غیرتمنه مور نازو اناوه چی دسلطان ملخی توخی لور وه (توخی هم دغلزی له پښته یوه پښه ده چی زیاتره په زابل کی مېشت دی . دمیرویس خان نیکه درې وړونه وه چی عبدالعزیز خان ، عبدالقادر خان او یحیی خان نومیدل . همدا راز الحاج میرویس خان نیکه دجعفرخان ابدالی دپتمنی لورچی خانزاده نومیده واده کړی وو او دژوند په ۴۲ تم کال (۲۵ دسمبر ۱۷۱۵ زېږنده او۲۸ ذوالحجه ۱۱۲۷ سپوږمیږ)په کندهار کی له دې فانی نړۍ وکوچید .

نامتو ایرانی پوه داکټر شفا لېکی چې: صفوی اسماعیل شاه خپل پاچاهۍ په تبرېز کې د شل زرو سنیانو له وژلو پیل کړ او کله چې مشهد ته را ورسېد نود هغه قـِزلباشو سرتیرو د پاچا د وېنې تویولو د تندې د ماتولو په پار په طبسین کې اته زره وگړی له چړو تېر کړل. لومړی شاه عباس خپل دوه وروڼه ، یو وراره ، اکا او خپل دوه زامن (محمد میرزا او امام قلی میرزا) ړانده کړل او خپل دریم ځای ناستی زوی (وصفی میرزا) یې په ډیرې سخت زړۍ وواژه. د هغه وروستـنی زوی د ړندېدلو وسه نه درلودله اوځان وژنه یې وکړه. او په دې ډول د شاه عباس له پښته هېڅ نارېنه ماشوم ژوندی پاتې نشو.

د لومړی شاه عباس ځای ناستی د صفی میرزا زوی سام میرزا له خپل غور نېکه شاه اسماعیل څخه په سورلاسۍ او وینې بهونه کې کم نه وو. د خپلې څوارلس کلنې واکمنې په اوږدو کې یې پرته له ځڼد او خڼده ټولوژنه له خپلو خپلوانورا پیل کړه. هغه خپله ماندېنه او مور دواړه ووژلې او په یوې مسېدلې او نیشې ډکې شپې کې یې شېدې رودونکی زوی په اور کې را گوزار کړ.
د وصفی پر نامه د دویم شاه عباس زوی چې د پاچاهۍ له غوره کېدنې وروسته یې خپل نوم پر شاه سلېمان را واړاوه د پاچاهۍ د ځای ناستـنې له هماغو لومړیو پېلېزو شېبو څخه د دربار یو شمېر مخورسپین روبی ، سیاسی مشران ، دربار ته نېږدې ځمکوال او پوځی لارښوده بولندویان له چړو تېر کړل. د شاه سلېمان زوی سلطان حسین چې څو زره حدېثه یې له یاده زده ول او کوشنی کاریې پرته له خدای پالنې ، خدای غوښتنې او استخارې نه تر سره کاوه ، له شپږو کالو پاچاهت وروسته خپله وچه خدای پالیزه سپېڅلتیا یوې خوا ته کړه او د شرابو په کونړونو (جامونو) کې د لمېسدنې یا نشې په خوبونو کې ډوب شو ، لېوالتیا او تنده یې د حرمسرای ښځمنو چوپړیانو ته په ښندېز (افراطی) ډول په ډیرېدا شوه . ان خبره دې ته را ورسېدله چې د هغه خواجه سرایان به د جـُـلفا په کوڅو کې گرځېدل او هر چیرې چې به یې ښاېښته نجونې یا ښځې ولېدلې نو پاچا ته به یې راتښتولې. دغه پر خدای مین او خدای پال پاچا د نورو چارو په پرتله په خپل حرمسرای کې ډیر بوخت وو؛ د ولایتونو واکوالو به له یو بل سره په سیالۍ کې د پاچا د ښځمنغوښتـنې د تندې او لمسېدنې د ماتولو لپاره د خپلې واکمنۍ له سېمې څخه ښایسته نجونې په وچ زور را ټولې ، پاچا او اړوندو کسانو ته به یې حرمسرای ته ور ولېږلې. (۲)

د دغه پاچا د پاچاهۍ پر مهال د شېعه د روحانېت مذهبی تنگ الواکی ( تعصب) دومره زیاته شوه چې له امله یې د ایران تر ولکې لاندې ولایتونو کې مذهبی لږکېو پاڅونونو ته لاس واچاوه. د بېلگې په ډول په ۱۱۱۱ کال کې بلوڅانو پر کـِرمان یرغل وکړ، پر کال ۱۱۲۱ د کندهار وگړو او په ۱۱۲۳ کال کې داغستان ، په ۱۱۲۶ کال کې په هرات کې ابدالیانو او په ۱۱۲۷ کال کې سـُـنـی کـُردانو پاڅون وکړ. په ۱۱۳۵ کال کې د قفقاز ارمنېنانو بلوا او سرغړوانه را وپاروله. په هماغه کال کې د ختېز گـُرجستان وگړو هم اله گولې ته لاس واچاوه . په ۱۱۳۳ کال کې لـرانو او په ۱۱۳۴ کال کې د مسقط بلوڅانو او عربانو پاڅون او یاغېتوب وکړ. په همدغه کال ۱۱۳۴ کې په شیروان کې د تسنن د ډلې د مذهبی خپلواکۍ غوښتنې څپې په خوټېدو شوې او د حاجې داؤد مـُدَرِس تر مشرۍ لاندې یې پر شماخی کرسی شیروان یرغل او له څلورو تر پېنځو زرو شېعه گان یې له چړو تېر او د عثمانی ترکېې په پلوی یې غږونه راپورته کړل. (۴)

دکندهار په کوکران کی دستر ملی مبارز الحاج میرویس خان نیکه مزار

لنډه دا چې د صفوی سلطان حسین د پاچاهۍ په وخت کې د لسگونو نورو نېمگړتیاو تر څنگ د اداری چارو ناسمبالتیا او گډ وډی ، د درباریانو په منځ کې تربگنی او دیوبل پروړاندې دروهه (توطـﺋـه) جوړونه ، بډې خوړنه او د صفوی د خپل سرو واکمنانو تیرغمالی او ناتار او د روانو قوانېنو نه پلی کولو، د غیر شېعه ډلو پر وړاندې د شېعه دولت مذهبی تنگ الواکی، د خلکو کوکارو او نارو ته د تیریو د ډیرېدا له امله غوږ نه نېول، د وگړو له زوره وتلې مالېې او د وروسته پاتې مالېې د ترلاسه کولو لپاره له زبېښاک او زور زیاتې کار اخېستنه ټول ددې لامل گرځېدل چې د ټولنې اغیزمن کسان د لارو چارو د موندلو په لټه کې شی او د خپلې سېمې او د ملی خپلواکۍ لپاره هلې ځلې وکړی او له دغسې وَړَندو او مناسبو حالاتو څخه په گټه اخیستنې اړېنه گټه پورته کړی.

نو د اتلسمې زیږدېزې پیړۍ په پېل کې د کندهار بیا د هرات او سیستان وگړو چې له تأریخی - جغرافیوی ، اقتصادی او دودیزپلوه له یو بل سره ډیرې گډې ځانگړتیاوې لری او په خټه کې یې د مېړانې ، رښتنگلوۍ ، همغږۍ ، ځان تېرېدنې او خپلواکۍ غوښتنې سپېڅلی احساسات ډیر پیاوړی دی د صفوی بې کفایته دولت له ناتار او تېریو څخه د ځان ژغورنې لپاره یو په بل پسې مټې را بډ وهلې اوپه سمبال شوې توگې د صفوی دولت د زور زیاتۍ ، لنډپارۍ او لنډگروهنې پر وړاندې په پښو ودرېدل ، پاڅون یې وکړ او د سپېڅلې جگړې لړۍ یې په سرښندنې د بشپړې خپلواکې د ترلاسه کولوتر شېبې پورې بهانده وساتله او بیرته په پښو کښېنـناستل. د هغوی موخه د پردۍ واکمنۍ له منگولو څخه د وگړو خپلواکی وه. د خپلواکۍ لپاره د وگړو پاڅونونو نه یوازې په خپله خټه کې لارښودیز پېلوزی او مشعلونه روښانه کړل بلکه په ایران ، افغانستان او نورو سېموکې یې خوځښتونه را وپارول او لدې چې د دغو پاڅونونو په تومنه کې د موخو او اهدافو څرگندوالی وو نو ځکه پایله یې په بریا واوښتله.

د کندهار پر نېونې شخړه :

له هغې شېبې وروسته چې د کندهار د نېونې سکالو (موضوع) د ایران او هند د دولتونو تر منځ را برسیره شوه ، نو دواړه د ایران صفوی دولت او د مغولی هند د سترواکۍ سترواکان د کندهار د نېونې پر سر له یو بل سره په شخړو کې را پرېوتل او څو څو ځله شاه جهان او عالمگیر د کندهار د نېولو لپاره خپلې لښکرۍ پردغې سېمې را تاو کړې. په ۱۵۲۰ ز کال کې مخکې لدې چې بابـُرد هند پر لور خپلې لښکرې سمې کړې نو د لومړی ځل لپاره یې کندهار ونېو او خپل زوی کامران مېرزا یې د هغه ځای د حکومت واکمن و ټاکه. خو د ډیرې لنډې مودې له تېرېدلو وروسته صفوی سام مېرزا (د هرات واکمن) په همدغه کال( ۱۵۲۰ ز) کې د کندهار د نېولو لپاره خپلې لښکرې سمبال کړې او دغه ښار یې کلابندی کړ. خو کامران مېرزا د سام مېرزا پر وړاندې مقاومت وکړ او د سام مېرزا کلابندی یې ور ماته کړه او سام مېرزا اړ شو چې په شاشی ،سیستان ته ولاړ او له هغه ځایه بیرته هرات ته ستون شو (۴) . خو د بابـُر زوی او ځای ناستی همایون، صفوی دولت ته د صفوی دولت له هغې مرستې څخه چې د افغانی سورویانو له لاسه یې د ډیلی پاچاهی بیرته نېولی وو په ۱۵۴۴ ز کې کندهاریې ایران ته ورکړ. د شهزاد گی مـُراد تر سروالۍ لاندې صفوی لښکرو قندهار په لاس کې واخیست خو دغه شهزادگی یو کال وروسته په کندهار کې ومړ او همایون کندهار بیرم خان ته وسپاره او د ایران لښکر یې رخصت کړ (۱۵۴۵ ز). خو د صفوی دولت له زړه څخه د کندهار د دولت هېله هېڅکله ونه وتله او یو ځل بیا یې د هغه د نېولو لپاره لښکر ور ولېږه.

په ۱۵۵۶ ز = ۹۶۴ ق کې لومړی شاه طهاسب کندهار له هندی مغولو څخه ونېو خو د هند پاچا اکبر هغه ځای بېرته د ایران له منگولو را خپل کړ. لومړی شاه عباس ، په ۱۶۲۲ ز = ۱۰۳۲ ق دغه ولایت د هند له سترواک جهانگیر څخه ونېو ، خو شپاړلس کاله وروسته (۱۶۳۸ ز) جهانگیر بېرته دغه ځای ونېو. په ۱۶۴۸ ز (۱۰۵۸ ق ) کې دویم شاه عباس د خپلو پنځوس زرو سرتیرو پر مټ یو ځل بیا دغه ولایت ونېو او دا ځل یې بـُست او زمېنداوَر هم د واکمنۍ په لمنه کې را گډ کړل. صفوی شاه د مهراب خان تر مشرۍ لاندې خپل لس زره سرتیری په کندهار کې پرېښودل او د فراه او هرات له لارې مشهد او بیا اصفهان ته ستون شو. له هغه وروسته تر ۶۰ کالو (تر ۱۷۰۹ ز = ۱۱۲۱ ق پورې) کندهار د ایرانی صفویانو په لاس کې پاتې شو او هندی پاچایانو ونه شوای کولای چې پر دغه ولایت بر لاسی شی (۵). په دې توگه له ۱۵۲۰ ز تر ۱۷۰۹ ز پورې کندهار تر پنځوسو کالو د هندی پاچایانو او تر یو سلو شلو کالو پورې د ایران د صفوی دولت په ولکه کې را گېر پاتې شو.

د کندهار د ښاراو د ټول ولایت د نېولو لپاره هندی او ایرانی دولتونو د افغانی توکمونو او ټبرونو همکارې او همغاړۍ ته اړ ول نو له دې امله شک اوشوپیان نسته چې د خپلې موخې د تر سره کېدلو لپاره یې لومړی د افغانی ټبرونو مشران د بډې او ډالېو، د وړیا ځمکواو (آړوتو یا شرطی ځمکو) او نورو توپیرپالو برلاسېو د ورکړې له لارې ځانته را لېواله ول او بیا به یې د هغوی پر ځمکو لښکرې ور وځغلولې . په دغه اکر یا حالت کې د واکمنۍ د تــَلې پله د دواړو سیالو ډلو په گټه را تاوېدله او سوبمنو دولتی واکمنانو به د توکمونو همغږی مشران تر پالنې لاندې ونېول او مخالف توکمونه به یې تر هغه و ټکول او و به یې زبېښل چې له خپل پلرنی ټاټوبی څخه کډوال کېدلو ته اړ کېدل . لدې لارې به یې د خپلې واکمنۍ د غځولو او دوام لپاره د افغانی توکمونو په منځ کې د بېلتون پالنې پر اور نورې خځلې او تیل ور واچول او اور لړونې به یې ورته وواهه . په خواشېنۍ کله چې د افغانی توکمونو مشران د هند یا ایران د پیاوړو دولتونو تر پام او پالنې لاندې راتلل، نو په ناپوهۍ به یې د بیلتون پالنې په تبر خپلې رېښې ووهلی او په سر کې یې د خپل خېل او ټبر چاڼـَونې ته مټې را بډ وهلې دی.

ستر ملی مبارز الحاج میرویس خان نیکه 

سدوزی دولت خان کله چې د خپلې واکمنۍ د سېمې لمنه ترغزنی او له غزنی د سلېمان تر غرونو وغځوله نو له یوې خوا یې په کندهار کې د صفوی واکمن پر وړاندې سرغړاونه وکړه او د خپلواکۍ او کورواکۍ غږ یې پورته کړ ( چې مخکې مو ورته گوته ونېوله) خو له بل پلوه یې خپل د اکا زوی حیات سلطان دومره وزبېښه چې دې ته اړ شو چې له خپلې ټولې شتمنې او پلرنې ځمکې لاس پرسر او له خپل ورور لښکر خان او څه ناڅه د ابدالی ټبر له شپږ زرو کورنېو سره یو ځای ملتان ته په کډوال کېدنې اړ شو (۶) سدوزی دولت خان ښایی د خپلې کورنۍ د سیالانو له زورواکۍ کډوالۍ څخه ځان سوبمن باله ،خو د خپلې ځواکمنۍ او بریا په شېبو کې یې د صفوی بیگلربیگی اغیزه د کندهار د پوځی کلا په کوټوالۍ کې هم ور لنډ کړې وه.
فرهنگ د دغې بلوا لامل د کندهار د یوه ځمکوال سدوزی دولت خان سرغړاوی بولی او لېکې : د صفوی د لړۍ وروستنی پاچا شاه حسین چې په ۱۶۹۴ ز کال کې یې د اصفهان پر پاچاهت ډه ډه ولگوله یو بې واکه ،بې پرېکړې ، ضعېف النفس او خرافاتی سړی وو. د هغه د دربار لوړپوړو چارواکو له یو بل سره سیالی کوله او د هغوی د دروهو او دسېسو له امله د دولت اغیزه په مرکز او ولایاتو کې بې اغېزې شوې وه. د ابدالی د ټـبر راهېټ یا کلانتر(ښاروال) سدوزی دولت خان چې د سدو خان (د دغه توکم یو مشر) له پښته وو د خپلې توکمېزې اغېزې په ملاتړ په کندهار کې له صفوی والی څخه سرغړاوی وکړ او په هغې سېمې کې اکر یا حالت خړپړشو. د اصفهان دربار پرېکړه وکړه چې د دولت خان د ټکونې لپاره په کندهار کې ټک سری او زمبک (سختگیر او با انظباط) والی و ټاکی او د دغه د تر سره کولو لپاره یې د گئورگى و ختنک په نامه تن نوی مسلمان شوی گـُرجی چې په تاوتریخوالی ،پرغزناکۍ یا قهر او بد چال چلند کې یې نوم درلود و ټاکه . گئورگى چې افغانانو د گرگین پر نامه پېژانده د شاهنواز خان ، بیگلر بیگی یا حاکم اعلی د درناو نوم په لرلو سره په ۱۷۰۴ کال کې د گرجیانو او قزلباشانو له ډلو څخه جوړ یوه ځواک سره کندهار ته راغی او هڅه یې وکړه چې د خانانو او سېمه یېزو واکمنو اغیزمن مختورتوب ته د پای ټکی کښېږدی او په کندهار کې د مرکزتر نېغې څارنې لاندې یوه اداره رامنځ ته کړی. خو گرگین له خپلو ټولو ځانگړتیاوو سره سره یو درغلن سړی هم وو او په لومړی سر کې یې د دولت خان له سیالو ابدالی مشرانو سره د همغږۍ اومېنې تارونه و غځول او د غلزیو له مشرانو څخه یې نامتوهوتک امیرخان چې د میرویس په نامه پیژندل کیږی د پاموړ و گرځاوه (۷)

هرگوره ، گرگین په دوه مخۍ او درغلۍ د سدوزی دولت خان له منځه وړلو څخه مخکې ، د میرویس خان پر وړاندې خپله هر ډول بد نیتی پټه وساتله او خپل ټول پام یې د دولتخان او د هغه د ټبر پر پرځورولو او دړې وړې کولو ور نېغ کړ . هغه د ابدالی د ټـبر یو شمیر سیال کسان وموندل او له هغوی څخه یې د دولت خان په نېولو کې د مرستې غوښتنه وکړه. په خواشېنۍ چې دغو لنډ باورو سیالانو (عزتخان او اتل خان سدوزی) د یوې شپې په نېمایی تور تم کې گرگین او د هغه وینې څښونکی لښکر شهر صفا ته (د کندهارد ختېزپه ۳۰ مایلی واټن کې) د دولت خان تر کلا راوست. د گرگین ځواکونه تر کلا را تاو شول ، د کلا وَر یې ور مات کړ او د کلا پر انگړ ور ننوتل. دولت خان د تېښتې پرځای د گرگین د ښه راغلاست لپاره دباندې راووت او گرگین د سترگو په رپ کې دولتخان وواژه بیا یې زوی نظر محمد خان د گرجی لښکر په غیشواو شلگرو مړکړ. رستم خان او محمد زمان خان د دولتخان دوه نور زامن، د شپې له تیارې څخه په گټې اخیستنې په تېښته بریالی شول او ځانونه یې ارغسان د خپل د ټبر زړه ته ورسول. د دغې پېښې په خبرېدا د ارغسان ابدالیو وسلې را پورته کړې او له گرگین او د هغه له لښکرڅخه یې د غچ اخېستلو ژمنه وکړه. گرگین له دغه اکر او حالت څخه په ویره کې ولوېد او سولې ته یې غاړه کښېښودله او د دولتخان زوی رستم خان یې د ټـبـر د مشر په توگه په رسمېت وپیژانده او د ابدالی ټـبرد راتلونکو شونو پېښېدونکو غښکو او خطرونو د مخنیوۍ لپاره یې له رستم خانه، محمد زمان خان (د ستر احمد شاه بابا پلار) د یرغمل په توگه وغوښت او په بېړه یې د ساتونکو تر غیشو لاندې کرمان ته ولېږه چې هلته د یرغمل په توگه تر څار لاندې وساتل سی. گرگین څلور کاله وروسته رستم خان هم په چل او درغلنې زېندۍ کړ . او بیا یې د شلگرې یا نېزې په زورد ارغسان له سېمې څخه ټول ابدالیان د گرشک او فراه ترمنځ ( په بې اوبو او بې وَښو دښتو کې ) شړونې ته اړ کړل . ابدالیانو بله لاره نه درلودله مگر دا چې د شورابک او فراه په دښتو کې په شپنتوب او پوَندگلوی بوخت شی او یوه برخه یې د هرات د ولایت او اسفزار په څېرمو سیمو کې خوره وره شوه او یو شمېر یې کـِرمان ته په شړونې اړ شول. ۱۱۱۹ ق /۱۷۰۷ ز
څرنگه چې وویل شول د گرگین سرتیری چې ټول د هغه هېوادوال گـُرجیان ول د سوبمن لښکر په توگه یې د کندهار پر وگړو له ډیر ناتار او تیرغمالۍ ( ظلم) څخه کار اخېست او د (پښتو تأریخ ) پروینا د هغوی له لاسه نه سپین ږیری ، نه ځوان او نه ښځې هېڅ چا ښه ورځ نه درلودله (۹). له دې امله ورځ په ورځ د صفوی د واکمنۍ پر وړاندې د ناراضیانو شمېر زیاتېده. د دغو ناراضی کسانو په ډله کې یو پوه اودور اندېشه سړی د مېرویس خان پر نامه وو چې په پوهې او هوښیارۍ یې د یوه لوی پاڅون لپاره لاره پرانېستله.

د مېرویس خان پوهه او کړنه

میروېس خان په ۱۶۷۳ ز کال کې زېږېدلی د شاه عالمخان هوتک او د (نازو انا) زوی وو او په دغه وخت کې پلارېې د غلزیو د توکم لارښود مشر وو اوله پوپلزیو سره د خپلوۍ له امله گڼې ابدالی هم بلل کېده. میرویس په خپلو سترگو او له ډیر نږدې پر خپلو هېوادوالو د بهرنی حکومت توپیر پالنه لېدله. اوهم یې د سوداگرۍ د کسب له لارې لېدل چې په څه ډول د قندهارد بې سر او پایې سوداگریزې پانگې گټه بهرنیو جیبونوته ورتلله. همداشان هغه لېدل چې په کندهار کې پراته ۳۰ زره بهرنی سرتیری باید د دغه ځای د وگړو د خولو له شامته ماړه سی چې د نورو د ټکولو لپاره ښه تکړه اوسی او هم دې د ایرانی واکمنو د توپیرپالنې د بډیایۍ یا تکبر دروند پیټې هم پر اوږو یوسی. له دې امله مېرویس خان د توکم د خورو ورو ځواکونو یو والی ته لستوڼی را بډ وهل، بهرنۍ واکمنی یې ړنگه او ملت یې د پردیو له مرییتوبه و ژغوره . د توکمونو خانانو لا مخکې هغه پیژانده او مېرویس یې په خپلو ډلو کې د ځان په څیر یو مشر گاڼه. د ښار وگړو هم د هغه خیرغوښتونکی ، دروند او سپیڅلی چال چلند د سر په سترگو لېدلی وو او پر هغه یې ډاډ درلود. یوازېنۍ لاره چې پاتې وه هغه د کړنې او عمل خپلواکی وه او دا د یوه پوځی حکومت تر څار لاندې شونې نه ښکارېدله.
نوځکه مېرویس خان له مېرڅی سره د دوستۍ له لارې ور وړاندې کیږی او له سر زورو ټـبرونو څخه د مالېې د راټولولو، سلا او مشورو، خـوَلې تویونې، د اداری چارو د سمبالتیا اود ټولو اداری چارو د واگو د لاس ته راوستلو له لارې گرگین یې دومره ځانته را نېږدې کړ چې گرگین هوتکی مېرویس د هغه د پوهې او ژورلېد او ځیرکوالی له امله د کندهار د ښار د راهیټ یا کلانتر په توگه و گوماره او دغه دریز په هغه وخت کې د نن ورځې د ښاروال له دریز سره برابر دی. د دغې دندې د تر سره کولو په ترڅ کې مېرویس خان د خلکو ډاډ تر لاسه کړ او ځان یې د یوه منځگړی پله په توگه د ټولو وگړو او دولت تر منځ په زباد ورساوه او په همدې ترڅ کې یې د توکمونو له مشرانو او خانانو سره له خوږواله ډکې اړیکی وساتلې او بله ځانگړتیا یې دا وه چې میرویس خان د ابدالیانو زوم وو او هغوی ورڅخه کرکه نه درلودله.

دهوتکی دور پلازمینه او د کندهاردزاړه ښار تاریخی کلا (دنارنج ماڼۍ )

خو وگړی د حکومت له ناتار او شډلتیا څخه تر دوه وو سوږمو را رسېدلی ول او د لارو چارو د موندلو او لټولو په موخه یې مېرویس خان ته را مخه کړه. مېرویس خان د صفوی شاه حسین پر نامه یو لېک ولېکه او په ترڅ کې یې د گرگین له لاسه غاو یا احتجاج او د چارو د سماونې غوښتنه کړې وه او پدې هېله چې د گرگین او د هغه د ناتارگر ځواک لاسونه د خلکو له گریوانونو څخه خلاص شی نو د مېرویس خان او د ښار د نورو مخورو مشرانو له لاسلېکونو وروسته دغه لېکنه د توکم د پاپوټکرو یا صادقو کسانو له لارې د اصفهان دربادر ته ولېږل شوه. خو د صفوی خوسا او ککړ دربار دغسې سرټکونو ته د ځواب وسه نه درلودله. گرگین هم د خپل ورور له پلوه چې د صفوی په دربار کې یې د دیوان بیگی دنده درلودله له دغې سرټکونې څخه خبر سو،مېرویس خان یې له دندې گوښه او هر چا چې په دغه لېک کې لاسلېک کړی وو له مېرویس خان سره یې یو ځای د سرتیرو تر څار اود تورو تر سیوری لاندې د ایران دربار ته ولېږه او هغوی یې د ایران د دولت یو میرڅی او دښمن ور وپیژندل (۱۰۷) .
د یوه لېږد یا روایت پربنسټ صفوی دولت مېرویس خان او د هغه نور ملگری دربار ته نېږدې یوه زندان ته ولېږل (۱۰). مېرویس خان ډیر ژر د خپل بند په موده کې د پاچا پر ځان پالنې ، وږو سولو او ناپوهې چې د خواجه سرایانو او ملایانو د لاس ناوکۍ گرځېدلې وو پوه شو. نو مېرویس خان لارې چارې و پلټلې او ځان یې د گرگین له تورونو څخه خلاص کړ. همدا شان هغه د دولت خټه او تومنه په ځیـر ولېدله او پوه شو چې دربار په خوسا لوخړو کې ډوب دی ، پاچا بېوړه یا بې کفایته سړی او د دربار مأمورین خپل سری او لټ دی. په کار پوه کسان او بولندویان رټل شوی او د هغوی ځای بیکاره، بډی خوړونکو او خرافاتی کسانو ته ځای ورکړل شوی. اداری چارې گډې وډې او پاچا د حرم له انډایوالانو سره پر تعویذونو ، دعاگانو ، فال لېدلو ، جفر یا علم الحروف او باڼدارونو بوخت او د دولت د چار واکو، خانانو او ملایانو د ناتار اود ملاماتوونکو مالیاتو تر دروند پیټی لاندې اوبه د وگړو تر ترخځه رارسېدلې دی. مېرویس خان ډاډه شو چې له دغسې یوې ککړې دولتی ادارې څخه د خپلواکۍ تر لاسه کول اسانه کار دی خو د هغې د ترلاسه کولو لپاره د افغانستان د وگړو ملی یو والی لومړنی آړ یا شرط دی ، له بلې خوا د خلکو لارښوونه د سېمه ییزو پیاوړو ځمکوالو ، خانانو او ملایانو په لاس کې ده او دغه خانان په یوه ډول نه په یوه ډول له صفوی چارواکو سره غاړه غړۍ او په خپلو منځو کې لاس او گریوان او په سیالۍ کې ډوب دی او ملایانو هم وگړی د اسلامی وروڼو پرمخ د تورو له را ایستلو څخه بیرول (۱۱)
کروسینسکی یو لهستانی یا پولندی کشېش دی چې د مېرویس د جلا وطنې په وخت کې په اصفهان کې وواو هم په ۱۷۲۲ ز کال کې په همدغه ښار کې کله چې افغانانو اصفهان کلابندی کړی وو بیا هم په اصفهان کې وو ؛ کروسینسکی د یوه یاددښت لېک په ترڅ کې د میرویس خان د پوهې ، ننگ و ناموس او ملی پت پالنې په اړه لېکلی دی: مېرویس خان د افغانی ټبرونو او توکمونو په منځ کې پر ټولو گران او د درناوی وړ سړی وو. له حده وتلی له ویاړ او پرتمه ډک ، کارپوه ، هوښیار، ځېرک د تورې او ډ گر سړی وو او له دې چې افغانانو ورته ډیر درناوی اوغاړه اېښوونه درلودله نو ډیرپر ځان ډاډه وو او د هندوستان وگړو ته ډیر لېواله وو. د ډیرو پانگو په لرلو یې سفرونه کول او له شماره وتلې گټه یې را ټوله کړې وه. گرگین خان د خپلې نېنگلتیا (طمعې) ، غړک یا حسد د ډیروالی له امله د مېرویس خان د شتمنۍ د نیولو او هغه ته د سپکاوی لستوڼی رابډ وهل، هغه یې را وغوښت ،د هغه درناوی او پالنه یې وکړه او د ځان له پلوه یې ورته ډاډ ورکړ او په دې پلمه چې ته یو پوه او هوښیار مشر یې نو د خپلو یو شمیر کارونو او چارو د سمبالتیا لپاره غواړم تا اصفهان ته واستوم ، هغه ته یې له درناوی ډکې ژمنې وکړې او د هېلو ټولې کړکۍ یې پرمخ ور پرانیستلې (۱۲)

کروسېنسکی په خپل کتاب کې چې د اصفهان پرځېدنه نومېږی د مېرویس خان په اړه لیکی : مېرویس خان د کندهار راهېټ یا ښاروال وو ، د کندهار د وگړو په منځ کې د خپل ښه چال چلند له امله په کاری ډگر کې یو ازمویل شوی سړی وو او د گرگین په سترگو کې ویره را پیدا شوه او په دې لټه کې شو چې له قندهاره یې لېرې کړی. گرگین خان د مېرویس خان په اړه، پاچا ته د خپل گزارش په ترڅ کې خپله بدگومانی لېکلې وه او وړاندېز یې کړې وو چې نوموړی دې په اصفهان کې په جلاوطنۍ کې وساتل شی. ..... شکمن مېرویس خان هرو مرو او باید په اصفهان کې تر څار لاندې وای ، د خپلې پوهې له امله یې نه یوازې دربار ته لاره وموندله بلکه د کروسینسکی پر وینا د پاچهت د پلاز یا تخت له وزیرانو سره یې د زړه خواله و موندله او تل به د هغوی ښه راغلاست ته چمتو وو. مېرویس خان چې په خپله ککره کې د یوه لوی گام د اوچتولو لپاره تابیا نېوله اجباری جلا وطنی او په دربار کې د هغه استوگنه یوه بډایه شېبه وه او له دغې شېبې څخه په گټې اخیستنې هغه و کولای شوای چې د ایران اکر یا حالت تر څار لاندې ونیسی . هغه په دربار کې د استوگنې په موده کې د درباریانواو چارواکو ترمنځ د یو بل پر وړاندې د مخالفت او سیالۍ لوخړۍ له نیږدی و څېړلې او د فرانسوی کشیش دوسرسو په وینا کله چې دی د درباریانو تر منځ د ډله ییزو سیالیو په تورو لوخړو خبر شو نو پرېکړه یې وکړه چې د دواړو ډلو منځ ته لاره ومومی او له دواړو خواوو څخه گټه پورته کړی او خپله لاره په داسې یوې هوښیارۍ پرانیزې چې د یوې ډلې شک او شوپیان هم پرې ونه لگیږېږی(۱۳). وروسته مېرویس خان د خپلې پراخې پوهې له بډایتوبه په گټې اخیستنې و کولای شول د سروزیر (اعتمادالدوله) او د دیوان بیگی پام چې د گرگین ورور وو ځانته را واړوی او شاه حیسن د گرگین پر وړاندې بد گومانه کړی او د کروسینسکی پر وینا له چې دې ډیر پوه وو نو د خپل کار لوړې او ژورې به یې په ډیر ځیر سنجولې او د دغې پوهې له برکته صفوی پاچا نه یوازې مېرویس خان د بندیتوب له منگولو خوشې کړ،بلکه هغه ته یې کندهار ته د بیرته تگ اجازه هم ورکړه.

خو مېرویس خان کندهار ته له راتگه مخکې حج ته ولاړ. حج ته د مېرویس خان سفرپه خپلې تومنې کې د کندهار د وگړو په پاڅون کې د پام وړ پایلې وزېږولې. ښایی مېرویس خان غوښتل د کندهار د وگړو پاڅون ته مذهبی بڼه ورکړی ځکه یوازې دینی پاڅون کولای شوای د افغان د ټولو توکمونو په منځ کې یو والی رامنځ ته کړی چې ټول وگړی به پرته له توپیره د پاڅون سرمشرۍ ته غاړه کېږدی. نو مېرویس خان په دغه سفر کې په دین کې له پوهو کسانو سره د خبرو اترو پرټغرکښېناسته او د کروسېنسکی پر وینا هغوی ته یې وویل:
له یوه اوږده وخته را پدېخوا عجم پاچایان پرموږ واک چلوی چې رعیت یې گرځېدلی یو. له شماره وتلی ناتاراوتیری کوی او اوس یې یو ناپوه او لیونی واکوال سره له بې ایمانه لښکر چې هغه هم تیری گر، ناتارگر، برماڼو او وحشی دی پر وگړو واکمن کړېدی. پرموږ یې د ناورین ډول ډول اورونه بل کړی داسې ساتونکی یې را تپلی چې د شریعت له ټولو حکمونو څخه یې پښه اوږده غځولې ده. پرموږ زور زیاتی کوی زموږ ټاټوبی او ناموس ته لاسونه را اوږدوی. میړانه او زړه سواندی نه لری. زموږ کوشنیان په بلوسنی یا غضب او غلا له مېندو تښتوی، گرجستان ته یې لېږی، هلته یې پلوری او زموږ ښځمنی د تورو په زور ځانته واده کوی. که موږ پت، غیرت او دین ولرو، آیا د شریعت له مخې موږ اجازه لرو چې د هغوی پرمخ تورې را وباسو او هر چیرې یې چې ووېنو ویې وژنو، یا په یوه موټی یا په مورچلونو کې ورسره جگړه وکړو؟ که جگړه وکړو آیا موږ ته روا ده چې خپلې جگړې ته د جهاد نوم ورکړو او آیا زموږ وژل شوی کسان د لوی څښتن په لاره کې شهید گڼل کیږی؟ که موږ جگړه وگټو او سوبه وکړو آیا د هغوی د ناموس پلورل او وېنه موږ ته حلاله ده. .... د خبرو رېښتنوالی ته په کتلو موږ ته په خپل قلم فتوی ولېکـﺊ چې پر خپل کار پوه شو (۱۴). په دې ډول مېرویس خان د مکې له مذهبی پوهانو څخه د افغانستان د وگړو په نامه خپل د خوښې وړ فتوی تر لاسه کړه.

د شاه عباس د پاچاهت پرمهال هم د مکې دیڼې پوهانو د رافضیانو پروړاندې د تورې په مټ د پاڅون جواز ورکړی وو. د حجاز د پوهانو په فتوی کې راغلی ول چې : که یو مسلمان یو مسیحی جنگیالی ووژنی نو ثواب یې گټلی دی. خو که څوک یو ایرانی شیعه ووژنی نو داسې ثواب یې گټلی چې اجر یې د هغه په پرتله ۷۰ ځله زیات دی (۱۵)
مېرویس خان له دغې مذهبی فتوی سره چې یو پیاوړی لاسوندی گڼل کېده لومړی اصفهان ته راغی او له شاه حسین او وزیرانو سره یې وکتل. په دربار کې د گرگین مخالفینو د پاچا په غوږونو کې څڅولی ول چې مېرویس خان له گرگین سره د سیالۍ او مخامختیا وړتیا لری او پاچا د خپل استازی په مخکې د گرگین له ناخوښۍ سره سره یو ځل بیا مېرویس خان د کندهارد راهېټ یا ښاروال (کلانتر) په توگه دیوه فرمان د لېږلوله لارې وټاکه او د ډالېو او سوغاتونو په ورکولو یې ښه و پنځاوه او درناوی یې وکړ. مېرویس خان د خپلې لارې په اوږدو کې هر چیرې چې توکمونه او خانان او اغېزمن ملایان لېدل نو د خبرو اترو ټغر به یې ورسره وغوړاوه له هغوی سره به یې د ایران په دربار کې د ککړتیا او د خپلواکۍ د ترلاسه کولو په اړتیا خبرې وکړې او د مکې د مذهبی پوهانو فتوی یې ورته د یوه پیاوړی لاسوندی په توگه ور ښکاره کوله. مېرویس خان تل د توکمونو ، خانانو او روحانی ملایانو پر یووالی او یو موټی توب ټینگار کاوه او ټول یې په کندهار کې د یوه ولسی پاڅون د راپورته کولو لپاره سترگې په لاره کښېنول. له سیستان ، فراه او هلمنده د کندهار تر زړه پورې ټول وگړی د هغه لارې پرسر په خوځښت ول ؛ دغو وگړو ، که له هر ټبر او توکمه ول ، ټولو د مېرویس خان دغې روغ نیتۍ ته غاړه ایښودله (۱۶). مېرویس خان په ۱۷۰۹ ز کال کې په ډیر برم او پرتم د کندهار ښارته راغی او په ټولې هوښیارۍ یې له گرگین سره خپلې اړیکې په صفوی دربار کې د گرگین د پلویانو او د هغه د ورور په گډون چې (په صفوی دربارکې یې د دیوان بیگی دریز درلود) د لېکونواو پیامونوله لارې په ښه والی ټېنگې کړې.

په مانجه کې جرگه او د پاڅون پیل :

کله چې مېرویس خان کندهار ته را ورسېد، نو په سرې ورې یا ظاهرې توگه یې له گرگین سره د دار ومدار کړکۍ پرانیستله خو په زړه کې او پټه یې د ابدالیو او غلیزو توکمونو په گډون د نورو توکمونو له مشرانو سره د کندهارپه ښار کې دننه او د باندې د یوه لوی پاڅون تابیا ونېوله. د توکمونو له مشرانو سره د مېرویس خان لومړۍ جرگه د کندهار د لوېدېځ په شپږ مایلی واټن کې د کوکران په سېمه کې ترسره شوه او په جرگه کې یې د صفوی د دربار د اکر او حالت په تړاو خبرې وکړې ، د خپل د حج دسفرپه ترڅ کې یې د حجاز او مکې له دینی پوهانو سره د خپلو لېدنو کتنو په اړه څرگندونې ورکړې او د نورو پخو گامونو د را اوچتولو لپاره یې د هغوی یووالی وغوښت او له هغوې څخه یې ژمنه تر لاسه کړه (۱۷). له هغه وروسته مېرویس خپلو هلو ځلو ته چټکتیا ورکړه او له یو مودې وروسته یې د کندهار د ختېز په ۲۰ مایلی واټڼ کې د مانجه په سېمه کې وگړی را وبلل او په جرگې کې ناستو ولسی مشرانو ته یې د مکې د دینی پوهانو فتوی ښکاره کړه او څرگنده یې کړه چې د گرگین او دهغه د ناتارگرې ډلې پر وړاندې دې پاڅون ته شرعی بڼه ورکړل شی. په دغې جرگې کې دغه ولسی مشران او خانان ول: سیدالخان ناصری ، بابوجان بابی ، بهادر خان ، ملا پیر محمد میاجی ، نورمحمد هوتک چې وگړو د حاجی انگوپرنامه پیژانده ، یوسف خان هوتک، عزیز خان نورزی ، گلخان بابر ، نورخان بـَړېـڅ ،نصرو خان الکوزی ، د مېرویس خان ورور یحیی خان ، د هغه وراره محمد خان ،یونس خان کاکړ او نورو (۱۸). له اوږدو خبرو اترو او پر قرآن له سوگنده وروسته د جرگې غړو ټینگه هوډمنه پرېکړه وکړه چې گرگین او دهغه لښکر به دړې وړې کوی او په خپله به یو ملی یو موټی او خپلواک دولت جوړکړی. په جرگه کې د ولسی مشرانو او د توکمونو دندې وټاکل شوې چې د خپلواکۍ د ساتلو او د صفوی دولت له هر ډول پوځی ښکېوالی سره د لاس او گریوان کېدلو چمتو والی او وړتیا ولری. د مېرویس خان پرله پسې هلې ځلې ، پوهه، وړتیا او نوښت ددې لامل شول چې جرگه په ډیرې خوښۍ د مېرویس خان مشرۍ او لارښونېزه درېځ ته تن کښېښږدی او د ولسی ځواک په منځ کې یې د مخښکه مشر او لارښود بولندوی په توگه ومنی. د غبار پر وېنا : د دغې تأریخی ټاکونکی جرگې یوه څرگنده ځانگړتیا دا وه چې د پخوابرخلاف د اغیزمنو مخورو ملایانو په گډون د ابدالیو ، غلزیو ، تاجیکو ، هزاره ، بلوڅو او نورو توکمونو مشران د یوه ولسی ځواک په توگه پره یوه ټغر را ټول او خوځنده ولسی ځواک یې رامنځ ته کړ. له دې چې د کندهار ښار په منځ کې دننه د صفوی لښکر شمېره زیاته وه نو د جرگې یوه تگلاره دا وه چې د داسې لارو چارو دې غور وکړی چې دغه شمېره راټېټه کړی.
ددغې موخې د ترلاسه کولو لپاره و پتیل شوه چې د بلوڅو د تیرین آباد د سېمې یو تن مشر بلوڅ دې په ټېنگه د مالېې له ورکړې سرغړاونه وکړی. له بله پلوه مېرویس خان گرگین و هڅاوه چې خپل پوځی ډلگی دې د بلوڅانو د ټکولو او له تیرین آباد څخه د مالیاتو د راټولو لپاره ولېږی . همدا ډول په ارغسان کې کاکړو د مالېې له ورکړې سر و غړواوه. او گرگین د دریو زرو سرتیرو په مشرۍ د سرغړاوونکو وگړو د غوږونو د تاوولو په پار له ښاره ووت او مېرویس خان ته یې دنده وسپارله چې له ولسی ځواکونو سره دې یو ځای دهغه د ملاتړ لپاره ورپسې ورشی. مېرویس خان د سترگو په رپ کې له ولسی ځواکونو سره یو ځای ارغسان ته را ورسېد او د ارغسان د شېخانو په کلی کې یې گرگین یوې ماښامنۍ مېلمستیا ته را وباله. شپه نېمایی شوه ، مېرویس خان له خپلو زړه ورو غچ اخیستونکو میړنیو او توریالیو جنگیالیو سره یو ځای د میرڅی د لښکر پر زړه ور ننوت او داسې وژنه او له چـَړو تېرونه یې وکړه چې له مېرڅی څخه یو تن ژوندی پاتې نشو. له هغه وروسته مېرویس خان پرته له ځنډه د میرڅی درې زره اسونه او وسلې را واخیستل او د ښار پر لورېې را ودانگل. د ښار په لښکرکوټ کې صفوی ساتونکو د گورگین په گومان په تېروتنې د لښکر کوټ وَر د مېرویس خان او د ولسی لښکر پرمخ پرانیست ځکه مېرویس خان په خپله د گرگین جامه په تن کړې وه او ولسی وگړو د گرگین د وژل شویو سرتیرو پوځی جامې اغوستلې وې. مېرویس خان لومړۍ گرجی ساتونکی ووژل او د هغوی پر ځای یې خپل ساتونکی و درول ځکه د گرگین یو شمیر سرتیری له ښاره د باندې ول او مېرویس خان ښار او لښکرکوټ ته د هغوی مخنیوی غوښت. د سهار د لمر تر راختلو پورې د صفوی او گرجی لښکر یو تن هم ژوندی نه وو پاتې او د لمر پر راختلو مېرویس خان د لومړی ځل لپاره د دښمن د لښکر د دړې وړې کېدلو او د زور د ماڼۍ د نړلېدلو خبر ورکړ. (۱۷۰۹ ز = ۱۱۲۱ هق) (۱۹)

مېرویس خان ، د خپلواکۍ او کورواکۍ مخکښ گټونکی

مېرویس خان چې د ځان او هېواد خطرناک دریز یې د دوه وو سترکواکېو په منځ کې لېده نو د کندهار سروالان او مخـَوُرمشران یې راوبلل او وروسته له هغه چې د دوه وو ختېزو او لوېدېځو دولتونو او د سمبال شویوپوځونو په منځ کې یې د افغان ملت سیاسی درېز و څېړه د خپلو څرگندونو په ترڅ کې یې زیاته کړه چې : که تاسو ماته لاس راکړی نو د خپلواکۍ او آزادېـپالنۍ بیرغ به تل رپانده وساتم او هېڅکله به پرې نږدم چې د پردیو د مرییتوب پړی زموږ په غاړه کې واچول شی. څوک چې خپلواکی نه خوښوی او د پردی د مرییتوب پړی غوره گڼی نو موږ نه له هغه سره اړېکه او نه ورسره وروری لرو او داسې ځای ته دې ولاړ سی چې هلته یو ناتارگر پاچا پری واک وچلوی. (۲۰) د مېرویس خان دغه خبرې د کندهار د آزادېپالو وگړو په زړونو کې د بهاندو ویالو په توگه په خوځېدو شوې او ټولو وگړو مېرویس خان د توکم د مشرپه توگه ومانه. وروسته د صفوی پاچا د تیرایستنې په موخه یې هغه ته یو لېک ولیږه او بل لېک یې د هند سترواک ته د مرستو د غوښتلو په موخه واستاوه. مېرویس خان، د واک په نېولو سره د دی پرځای چې ځان پاچا اعلان کړی نو د ځان پروړاندې د خانانو د رخې سخې (حسادت) او د هغوی د سیالې د راپارېدلو د مخنیوی په موخه یې ځان له نورو سېمه ییزو مشرانو سره د یوه برابر توکمېزه مشرپه توگه وروپېژانده. پدې توگه مېرویس خان د دښمن د رټلو،ماتولو او ایستلو په لاره کې و کولای شول د توکمونو مشران تر پایه همغږی او یو موټی و ساتی. کله چې دغه ویرلړلی خبر اصفهان ته ورسېده نو شاه حسین خپل یو استازی کندهار ته را ولېږه چې مېرویس خان د وینا ،سلا او بیرولو له لارې د خپلواکۍ له غوښتنې څخه لاس پر سر کړی. خو مېرویس خان د صفوی د دربار استازی زندانی کړ. سیدجمال الدین افغانی د [البیان فی التأریخ افغان] دبشپړېزې برخې په پای کې لیکی چې صفوی دربار خپل استازی محمد جامی خان له مېرویس خان سره د کتلو لپاره کندهار ته ولېږه او استازی د مخالفینو د ویرولو لپاره د ایران د دولت له ځواک ، پیاوړتیا او ستروۍ څخه تودې ښکرورې خبرې وکړی. د هغه په ځواب کې مېرویس خان وویل: آیا تاسو گومان نه کوﺉ چې حکمت او پوهه به د شتمونو او زورواکو له ککرو پرته ،د افغانستان د غرونو په وگړو کې ونه موندل شی؟ که ستاسو د پاچا له لاسه څه کېدل نو زموږ د ټکولو لپاره ستا رالېږلو ته اړتیا نه لېدل کېدله او دا څرگندوی چې ته اَوتی بـَوتې او پوچ اندې خبرې کوﺉ. له هغه وروسته په لوړ او زیږه غږ یې پر خپلو ساتونکو نارې کړې چې دی بندی کړﺉ. (۲۱) پاچا د بیرنو درباریانو پر سلا کندهار ته بل استازی ولیږه. دغه دویم استازی د هرات والی محمد خان بلوڅ وو چې د حج په سفر کې له مېرویس خان سره ملگری شوی وو. مېرویس دویم استازی ته وویل : له لوی څښتنه خوښ اوسه چې زما او ستا ملگرتوب د هر څه خنډ گرځی که نه تاته به مې بل څه په لاس در کړی ول ، د غرونو آزادېـپاله گوربتان د چا مریی نه شی کېدلای ، قهرژلیو زمریو ځنځیرونه شلولی او ځلانده تورې بیا په تېکو کې نه کښېښودل کیږی. (۲۲) او ورغبرگه یې کړه چې که ستا د ملگرتوب پیټی زما پر اوږو نه وو نو ته مې هم زندان ته لیږلې خو تا د یوه مېلمه په سترگه پالم. دویم استازی هم تر څار لاندې ونیول شو او هرات او صفوی دربار ته د هغه د ورتگ مخه ونېول شوه. او پدې توگه د ډیروخت په گټلو د ایران له پوځ سره د مخامخېدا چمتوالې ونېول شو. کله چې اصفهان ته د دویم استازی د نېول کېدلو خبر ورسېده نو د هغه دولت وزیرانو ته څرگنده شوه چې نشو کولای مېرویس خان د ژمنو یا ویرې له لارې له خپلې ژمنې بیرته را وگرځوو ، نو پرېکړه یې وکړه چې کندهار ته ځواک ولیږی. خو د دې پر ځای چې کندهار ته له مرکزه دولتی ځواک را واستول شی په هرات کې مېشت ایرانی لښکر ته بولنده ورکړل شوه چې د میرویس خان د غوږونو د تاوولو لپاره دې د کندهار پر لور ودرومی. مېرویس خان له پینځه زرو ولسی جنگیالیو سره د صفوی ځواک پر وړاندې چمتو شو. د جگړې په ډگر کې مېرویس خان سوبمن او بریالی شو او صفوی لښکر له ماتې وروسته بیرته هرات ته ستون شو. (۱۷۱۰ ز).

ترهغه وروسته د اتلسو مېاشتو په اوږو کې اصفهان څلور ځله پر کندهار ناکامه لښکرې را تاو کړې خو اصفهانی یرغلگرو ته پرته له درندو تاوانونو بل څه په برخه نه شول. وروستـنی بولندوی یې د تبریز واکمن محمد خان وو چې د یوه پینځه زریز ځواک په مشرۍ له کندهاری جنگیالیو سره لاس او گریوان شو. ویل کېږی چې مېرویس خان د هغوی مخې ته یوازې پینځه سوه افغانی جنگیالی واستول او د میرڅی زره تنه یا مړه یا ټپیان شول او نور یې په تېښته پښې دوه کړې خو د ځواک مشربولندوی محمد خان له دریو زامنو سره ونیول شول. بیا صفوی دولت د گرگین وراره خسرو خان یې له ۲۵۰۰۰ تنو سرتېرو سره د کندهار د نېولو لپاره را ولېږه (۱۷۱۰ ز). د مېرویس خان ځواک چې له غلجیو او بلوڅو جوړ وو چې مشری یې داؤد خان د پټې خزانې د کتاب د لېکوال پلار کوله د فراه پر لور د خسرو خان پر وړاندې راووت. لدې چې د خسرو خان د سرتېرو شمېر زیات وو نو د مېرویس خان ځواکونه په شا شول او د هلمند د سیند پر غاړه د گرشک په سېمې کې دښمن ته سترگې په لاره کښېناستل او مورچلونه یې ونېول. دلته د مېرویس خان ځواکونو داسې بې سارې مېړانه او توریالیتوب وکړ چې د خسرو خان لښکریې دړې وړې کړ، خو خسرو بیا خپلې لښکرې سمبال کړی او دا ځل غلزیو ماته وخوړه او کندهار د صفوی ځواکونو په کلابندۍ کې را گیرشو (۱۷۱۲ ز = ۱۱۲۳ ق). خو دغه بریا لنډ مهاله وه ځکه ښاریانو په توره اومېړانې د ښار ساتنه کوله او مېرویس خان له ښاره دباندې د تیرین ، بلوڅو او پشین وگړی د میرڅی پروړاندې هڅول چې له یوه شپاړلس زریزجنگیالی لښکر سره یې پر دښمن راودانگل او د لنډ وخت په موده کې کندهار د پردیو له منگولو خلاص شو او د کیخسرو خان او دهغه د ټول ۲۵ زریز لښکر غاړې د کندهاری جنگیالیو له چړو تیرې شوې او د جان ملکم پر وینا د ایران له ۲۵ زریز تیری کوونکی لښکر څخه یوازې له ۵۰۰ تر ۷۰۰ تنو پورې ژوندی پاتې شول او نور ټول یې ووژل شول (۲۳).

د مېرویس خان پر لاس د کندهار له خپلواکولو وروسته ، پاچا سلطان حسین د خپل حرم له ټولو غړو او چوپړیانو سره چې شمېر یې له ۶۰ زرو تنو څخه زیات وو د مشهد زیارت ته ولاړ . هغه په دغه سفر کې بې شمېره پانگه ولگوله او فرانسوی کشېش دوسرسو وایی چې که ددغې پانگې نېمایی برخه د کندهار په نېولو کې کارول شوې وای نو کندهار بیرته د صفوی لښکر لاس ته ور پریوت (۲۴). صفوی دولت په ۱۷۱۴ ز کال کې دوه لښکرې یوه یې د رستم خان تر مشرۍ او بل یې د محمد زمانخان ترمشرۍ لاندې د کندهار پر لور را ولېږلې خو د لښکرو لېږنې هېڅ گټه نه درلودله په ځانگړی ډول هغه لښکر چې له کرمانه د محمد زمانخان قورچی تر مشرۍ لاندې را لېږل شوی وو د لارې په اوږدو کې بلوڅی جنگیالیو دړې وړې کړ. له هغه وروسته صفوی دربار کندهار ته د لښکر د لېږلو زړه ښه نه کړ ، ځکه تر دغه دمه مېرویس خان له فراه نېولې د کندهار تر ووروستنی گوټه له قلاته تر مقره سېمې د یوې ملی ولسی اداری تر سیورې لاندې را ټولې او یو اداری واحد یې جوړ کړ او د دغو ولایاتو ټولو وگړو میرویس خان د ملی اتل او ولسی مشر په توگه پیژانده (۲۵) .

مېرویس خان یو ستر ولسی ، جگړیال او مبارز شخصیت وو او له سیاسی اکر او حالته په ځانگړی ډول د گاونډیو دغو ،او دواکمنۍ او حکومت له چارو ښه خبروو. هغه په خپلواکۍ ۸ کاله د وگړو مشری وکړه او هره شېبه به یې د هغوی له دردونو ځان خبراوه او وگړو هم هغه ته ډیر دروند درناوی درلود او هغه ته به یې د درناوی له مخې نیکه ویل. مېرویس خان ، دغه مبارز او نوښتگرسیاستوال او د کندهار د هوتکو د لړۍ بنسټ اېښودنکی چې د افغانستان په یوه گوټ کې یې په عملی ډول د پردیو د واکمنۍ د راپرځولو لپاره لاره پرانېستلې وه ، ډیر لنډ ژوند درلود. هغه خپله تگلاره لا نه وه بشپړه کړې چې په ۱۷۱۵ ز (۲۸ ذیحجه ۱۱۲۷ هجری) په ۴۱ کلنۍ د توکم له ۸ کلنۍ مشرۍ وروسته سترگې له نړۍ پټې کړې (۲۶) او د کندهار په لوېدېځ کې د کوکران په سېمه کې خاورو ته وسپارل شو او دهغه د قبر پر لوحې دغه شعر لېدل کېږی:

برسرمرقدما چون گذرى همت خواه
که زیارتگه مردان جهان خواهد بود

اوس هم په کندهار کې وگړی د هغه د قبر ته د یوه ستر او دروند قطب په سترگه گوری او د ځېنو ناروغیو په درملنه کې د هغه د زیارت خاورې د تـَـبـَرُ ک په توگه کاروی او دا په خپله دهغه زړور او پوه مشر د قبر خاورو ته د کندهار د وگړو دزړه له کومې او رښتونی اخلاص څرگندونه کوی .

افغانانو او راتلونکو نسلونو ته د هغه وروستـنۍ وینا دا وه چې ستاسو چارې ټولې حق تعالی ته سپارم ، دویم باید د دښمن پروړاندې د زړه له کومی هڅه او سرښندنه وکړی او خپله مېړانه ، ننگ، ورغ او پرتم لوړ وساتـﺊ. ټول باید یو موټی او یولاسی اوسـﺊ او مېرڅی ته سر مه ټیټوﺉ او دهغه د بد وړوالی یا مضرت په له منځه وړلو کې هڅه وکړﺉ ځکه عجم په خپل منځ کې له دښمنۍ او بېلتونپالنې سره لاس او گریوان دی او دولت یې مخ پر نړېدلو دﺉ ، دزړه پر یو والی او یو موټی توب یو ځای وخوځېږﺉ او پر لوی څښتن متوکل سړی به پرهغوی لاس بری شی او اصفهان به ونیسی. (۲۷). د دغو خبرو له ویلو وروسته مېرویس خان له نړۍ سترگې پټې کړې او د کوکران په سېمه کې خاورو ته وسپارل شو (۲۸). له هغه وروسته د مېرویس خان ورور میر عبدالعزیز د واکمنۍ چاروته غوره شو. میر عبدالعزیز نرم خویه سړی وو او له صفوی دولت سره یې د جوړښت او جوړ جاړی خوب په سر کې لېده او له دې امله یې د ایران د پاچا پر نامه یو لېک ولېکه او په هغه کې یې پاچا ته د ځان له اطاعته نغوته کړې وه. د مېرویس خان زوی محمود تـل له خپل اکا سره اوسېده، د محمود سترگې د صفوی پاچا پر نامه د خپل د اکا پر لاس پر دغه لېکل شوی لېک ولگېدلې. محمود د پلار د مړینې پر مهال د پلار د بالښت تر څنگ ناست وو او د پلار خبرې یې په غوږونو کې انگازې خپرولې ، د لېک په لېدلو یې زړه په ځوښ راغی ، توره یې پورته کړه او د اکا د بالښت څنگ ته ورغی او له دې چې اکا یې په خوب بېده وو نود تورې په یوه شرنگ یې د هغه پر ژوند همدلته د پای ټکې کښېښود ، له کوره دباندې راووت او وگړی یې د صفوی دولت پر وړاندې د قرآنی آیاتو له لارښوونې سره سم جهاد ته را وبلل او ویې ویل : اکا مې میر عبدالله له ولس سره ډوکه او خیانت کړی، موږاو تاسو لنډه موده کېږی چې بښگلوی او راحت لرو ، هغه غوښتل چې زموږ گریوانونو ته بیا د مېرڅی لاسونه را وغځېږی (۲۹). بیا یې د ایران د پاچا پر نامه د خپل اکا لېک ولس ته ولوست . افغانانو چې په جگړو کې د هغه زړورتیا او مېړانه لېدلې وه او پرې گران وو ، پرته له ځنډه یې د پلار د ځای ناستی په توگه و مانه (۱۷۱۶). په دغه وخت کې محمود ۱۸ کلن وو.

اخځونه او لمنلېکونه

١-حبیبى، تاریخ مختصر افغانستان ، پ ١٩٥ -١٩٩، غبار، افغانستان در مسیرتاریخ، پ ٢٨٢
۲-پس از١٤٠٠سال ټوک ٢،پاڼې، ٧٤٢، ٧٤٣، ٧٤٩،٧٥١،٧٥٥
۳- لکهارت، انقراض سلسله صفویه ، پ ١٤٦
۴- غبار ، افغانستان در مسیرتاریخ ، ټوک١ ، پ ٢٩٤-٢٩٥
٥ - لکهارت، انقراض سلسله صفویه، پ٩٥ ح
۶- حبیبى ، تاریخ مختصر افغانستان، ابدالیان پ ٢٣٥
۷- فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ټوک ١، پ ٧٥
۸- میرغلام محمدغبار، احمدشاه بابا، دویم چاپ ، پېښاور ١٣٧٨، پ ١١
۹- قاضى عطاءالله - دپښتنو تاریخ، ټوک ١ پ ٥٦ د حربی پوهنتون چاپ ١٣٥٦
۱۰- ایران ، کلده وشوش، تألیف د میرمن ژان دیولافوا، او شوالیه لژیون دونور، پاریس١٨٨٧، د على محمدفره وشى ژباړه ، د تهران دپوهنتون چاپ ١٣٧١ ش ،پ ٢٥٦
۱۱- غبار، ص ٣١٨، تاریخ قاضى عطاءالله خان ټوک ١ پ ٥٦-٥٧، ملسون، تاریخ افغانستان، د منشى احمد‌جان ژباړه پ ٢٠٦-٢٠٩
۱۲- تاریخ سیاح مسیحى، تحشیه او تعلیق فقیرمحمد خیرخواه . ١٣٦٣ کابل،پ ١٨
۱۳-سقوط اصفهان، بروایت کروسنیسکى ،بیا لېکنه د سید جواد طباطبائى، پ٣١- ٣٢،چاپ ١٣٨٢ ش
۱۴- کروسینسکى ، تاریخ سیاح مسیحى،د فقیرمحمدخیرخواه پر اهتمام، پ ٢١
۱۵- سقوط اصفهان، بروایت کروسنیسکى ، پ ٣٢
۱۶- سقوط اصفهان ، بروایت کروسنیسکى ، پ ٣٣
۱۷- حبیبى ، تاریخ مختصر افغانستان ، د پښاور چاپ، پ ٢٤٣
۱۸- حبیبى ، تاریخ مختصر افغانستان ، پ۲۴۴
۱۹- غبار، افغانستان در مسیر تاریخ پ ٣١٨-٣١٩، پرتله دې شی د ،قاضى عطاءاﷲ ، دپښتنو تأریخ، ټوک ١، پ ٥٥
۲۰-حبیبى، تاریخ مختصر افغانستان، ټوک ٢، پ ٧٣، هوتکى‌ها، د عبدالرئوف بینوا چاپ ١٣٣٥، پ ٤٤
۲۱- سیدجمال الدین افغان، تتمه البیان فى التاریخ افغان، د محمدامین خوگیانى ژباړه، ١٣١٨، کابل، پ ١٩-٢٠، دغه وینا میرزا ملکم خان هم د خپلې لېکنې د ایران په تأریخ کې راوړې او ارواښاد حبیبى هغه په مختصرافغانستان په ٢٤٥را نقل کړېده.
۲۲- تاریخ مختصر افغانستان ، پ ٢٤٦
۲۳- حبیبى ، تاریخ مختصر افغانستان پ ٢٤٦
۲۴- سقوط اصفهان به روایت کروسنیسکى ، پ ٢٠
۲۵- غبار، پ ٣٢٠ پرتله دې شی له : تاریخ افغانستان از ملسون، د پیښاور چاپ پ ٢١٠
۲۶-غبار ، هماغه ځای ، پ ٣٢٠
۲۷- کروسینسکى ،هماغه ځای، پ ٢٨
۲۸- هوتکى‌ها د عبدالروف بینوا طبع ١٣٣٥ پ ٧٩، غبار پ ٢٢٣.
۲۹- کروسینسکى، پ ٢٨-٢٩

سترټولواک ، افغان ملی قاید اعلیحضرت احمد شاه بابا

دافغان ملت پلار احمدشاه بابا (١٧٢٢-١٧٧٣م)

احمدشاه بابا د افغانستان د اوسنی دولت بنسټ اېښودونکی (۱۷۲۲- ۱۷۷۳م)

هغه پېښې چې د شپاړلسمې زیږدیزې پیړۍ له پیل څخه په افغانستان کې دننه او له افغانستانه بهر رامنځ ته شوې ، ټولې یې زموږ د هیواد په تاوان او د نویو رامنځ ته شویوگاونډو ځواکونو په گټه وې. په بله وینا پر کال ۱۵۰۰ ز کې په ماورالنهر کې د شیبانی دولت او پر ۱۵۰۲ ز کې په ایران کې صفوی دولتونو غوټۍ وهلې وی او پر کال ۱۵۲۵ ز کې په هندوستان کې د بابر د (گورګانی) دولت بنسټ کېښودل شو. دغو نویو رامنځ ته شویو دولتونو له شمال ، لوېدېځ او ختېزه پر افغانستان د یرغل لاسونه راوغځول او په پای کې یې هیواد په دریو شمالی ، ختیزو او لوېدېځو برخو وویشه او هرې خوا ، د هیواد پریوې ځانگړې ځمکنۍ څانگې د واکمنۍ منگولې ښخې کړې. او په دې بڼې پرهیواد د گاونډیو واکمنی له ۱۵۱۰ څخه تر ۱۷۴۷ پورې څه ناڅه تر دوه نیمو پیړیو پورې وغځېدله.
که پرهیواد د مغولو او تیموریانو د مهال د واکمنۍ دور یوې خواته کښېږدو او د دونېمو پیـړیو په اوږدو کې د هیواد ویشنه او بیلـَونه را وسپړو نوپه لنډیز ویلای شو چې د ترک ټبرو گاونډیو د ویشنې په ټولې دورې او واکمنۍ کې د افغانستان وگړی لکه د غنمو د یوې دانې په توگه د ژرندې د دوه ووڅرخېدونکو کاڼو په منځ کې دړې وړې او اوړه اوړه شوی دی . د هیوا د دوگړو ځان، شتمنی ، راغې ، کښت او بانډې او د هغوی نوم او پت په پرله پسې توگه د کډوالو زورواکو تر تیری او یرغل لاندې راغلی دی.
د دولت د رسمی مذهب په توگه د صفوی د واکمنۍ پرمهال ، د 'ٰ شېعه' مذهب له سیاسی ، مذهبی زیږوالی او زبېښاک او پراخ لمنو ټولوژنو سره تړلې یوه واکمنی وه. توکمیزې او غیر شیعه مذهبی ډلې ټپلې د ځورونو په اورونو کې سوځېدلې او ان په ټولېزه ډول وژل کېدلې او د ځورونې ، قهرژلۍ او د شتمنیو د مصادرې تر متروکو لاندې راتللې او اړ ایستل کېدلې چې له خپلې گروهنې او عقیدې څخه لاس پر سر او شیعه مذهب ته را واوړی.

احمد شاه بابا دزمان خان زوی ددولت خان لمسی دسرمست خان کړوسی و،دغه سرمست خان دشېرخان زوی او دخواجه خضر خان لمسی او دسدوخان کړوسی کیدی او دا هغه سدو خان دی چی داحمدشاه بابا قبیله دده له ټبره وه .سدوزی خودپوپلزو یوه پښه ده چی له سربڼو پښتنو څخه د اودل له پښته ګڼله کیږی (علامه حبیبی )

ایرانی پوه ډاکټرشـِفا لیکی : " د ټولو انسانی او اخلاقی دودیالو اصولو په تر پښو کولو سره د صفویانو دور له سره تر پایه په وینو تویولو ، سخت زړی توب، ورور وژنې ، تراڼه "فساد" درغلنې او بشپړې ځانمننې تیر شو .... زنده خوران شاه اسماعیل صفوی چې "قورچی " یې باله د ازبک شیبک خان مړی چې سنی مذهبه وو په غاښونو ټوټې ټوټې کړ ، ویې خوړ او د هغه ملگرو چارواکو د همدغه شیبک خاک ککرۍ د سرو زرو د کـُټوری په توگه جوړه کړه چې د شاه اسماعیل د شرابو پیاله وگرځی. د همدغه پاچا لمسی دویم شاه اسماعیل خپل شپږ وروڼه چې کوشنی یې لا شیدې رودلې ووژل او په یوه ورځ کې یې د پینځه سوه تنو سپیڅلو صوفیانو سرونه پرې کړل. لومړی شاه عباس خپل پلار د مرگ تر شېبې پورې په زندان کې وساته ، د خپل مشر زوی سریې پرې کړ او د دویم زوی سترگې یې ړندې کړې. د هغه ځای ناستی ، صفی شاه، د صفوی د کورنۍ ترټولو ستر وینې څښونکی ، خپله مور ، میرمن ، شیدې رودونکی زوی او ړوند اکا ووژل او د خپلې کورنۍ په لس گونو تنه نورخپلوان یې ړانده کړل. له وروستی پاچا څخه پرته د صفویانو د کورنۍ نورو ټولو پاچایانو ، د شرابو په څښلو کې دومره ښندیز 'افراط' وکړ چې څلور تنه یې یوازې د شراب څښلو له امله مړه شول. " (ډاکټرشجاع الدین شفا ، تولدی دیگر ، ۴۳۲ پاڼه)

احمد شاه بابا په (۱۱۳۵ ه ق - ۱۱۰۳ ه ش -۱۷۲۲ م)کال کی په هرات کی زیږېدلی دی پلار یې زمان خان ابدالی او موریې زرغونه انا د کندهارد ارغندابد کووک دسیمی د عبدالغنی خان الکوزی خور وه او د(۱۱۶۰ ه ق ـ۱۱۲۶ ه ش -۱۷۴۷م)داکتوبرپرڅوارلسمه په کندهارکی دافغانستان په پاچاهۍ ټاکل سوی اود(۱۱۸۶ ه ق - ۱۱۵۱ ه ش -۱۷۷۲ م )کال دلومړی خورپه دوهمه چی دجون ددریمی سره سمون خوریدپنجشنبې په ورځ څاښت دکندهار دتوبې غره په لمنه کی مړ اودکندهاردښار په هغه روضه باغ کی ښخ دی چی ده پخپله داسلام دستر پیغمبر د خرقې تر څنګ جوړ کړی و (استاد بېنوا )

د سلطان حسین صفوی په وخت کې د شیعه روحانیت د مذهبی تنگ الواکۍ لمنه دومره پراخه شوه چې د اتلسمې پیړۍ له پېله د ایران تر ولکې لاندې په گڼو ولایتونو کې مذهبی لږکیو اله گولې او پاڅونونو ته لاس واچاوه. پر ۱۶۹۹ ز کال بلوڅانو پر کرمان یرغل وکړ او پر ۱۷۰۱، ۱۷۰۳ او ۱۷۰۹ کلونو کې د کندهار وگړو پاڅون وکړ. پرکال ۱۷۱۲ د لزگیان، داغستان او ارمنیان ولایتونو پاڅون وکړ. پر ۱۷۱۵' ز' کال سنی کـُردانو پاڅون وکړ. پر کال ۱۷۱۶ د هرات ابدالیانو او د ختیز گرجستان وگړو اله گوله را وپاروله. پرکال ۱۷۲۲ ز د مسقط عربانو پاڅون وکړاو پرهمدغه کال په شیروان کې د سنیانو وینې په ځوښ راغلې او د حاجی محمد داؤد مـُدَرِس تر مشرۍ لاندې یې پرشماخی کرسی شیروان یرغل وکړ او په دې پېښه کې له څلورو تر پینځو زرو تنو شیعه گانو سرونه پرې شول او اله گوله کوونکو د عثمانی ترکیې پرپلوۍ شعار وکړ. په دغو کلونو کې په کرمان کې د میرزا داؤد لسمی سید احمد خان راپورته شو او په بلوڅستان او بنادر کې سلطان محمد چې خلکو "خرسوار" باله ،د پاڅون د ډگرمخکښ وو. (لکهارت ، د صفویانو د لړۍ ورکېدنه، ۱۳۶۴ او ۱۴۶ پاڼی)
د دوه نیمو پیړیو په اوږدو کې که د هیواد لوېدېځه برخه د صفوی کورنۍ د لړۍ تر ولکې لاندې د مذهبی تنگ الواکۍ په اورونو کې سوځېدله نو د بابریانو د ولکې پرسرترپایه مهال کې د هېواد ختیزه برخه هم د تیریو او جگړې د اورنو په لمنو کې وسوځېدله. د بابری کورنۍ بنسټ اېښودونکی ، بابر ، خپله هره بریا د خپلو مخالفانو د سرونو د پریکونو اود ماتې خوړلو توکمونو په لوټ او دهغوی له ککریو څخه د منارونو په جوړولو ولمانځله او د خپلو یادونو په یاددښت لېک کې یې ولېکل چې دغه له ویاوړنو ډک یاد خپلو ځای ناستو ته پریږدی . بابر دغه تگلاره له کابله تر ننگرهاره او له سواته تر باجوړ او دیره جاته ، له غزنی او کلاته تر مـُقـــُره په پښتون توکمو سیمو کې پرته له توپیره له یوې مخې پلې کړه او دغه تگلاره یې خپلو راتلونکو زوزاتو ته د دود په توگې پرېښودله. (رش : توزک بابری)
د بابر د ځای ناستو په دور کې که د توکمیزو ډلودریوو زوزاتونو د نوی کلونو په اوږدو کې له کابله تر پېښاوره له ۱۵۵۷ تر ۱۶۳۷ او وروسته له ۱۶۶۶ تر ۱۶۷۲ 'ز' پورې د بابری واکمنی پروړاندې تورې ووهلی او څه ناڅه سل زره تنه انسانان د دغوجگړو بلهاریان شول نو د بابری د واکمنۍ په بله برخه کې له کابله تر بدخشان او کندهاره بابری شهزادگی د خپلې واکمنۍ په ټول مهال کې د یو بل پر وړاندې درېدلی ، یوبل ته یې دروهې 'دسېسه 'جوړې کړی ، خپلو منځو کې یې درغلنې کړی او خپلې لښکرې یې د یو بل په وړاندې ځغلولې دی. په دغو لښکریزو جگړو کې هغو جنگیالیو چې د ده یا هغه شهزادگی په گټه تورې وهلې پرته له دې چې یو بل وپیژنی د همدغو شهزادگیو د څپڅپاندۍ او هوس بلهاریان کېدل.
د دغودوه نېمو پېړیو په اوږدو کې د افغانستان وگړو که په ختېزکې ول ، که په شـِمال کې ، که په سویل کې ول یا په لوېدېځ کې ټولو سره له دې چې دولتی پیاوړی ځواکونه په څو څو ځله د غیرپوځی وگړو په پرتله ښه په وسلو سمبال ول ، پاڅون وکړ او له بابری واکمنۍ سره لاس او گریوان شول. دغه پاڅونونه خپل سرېزه پاڅونونه ول او هېڅ ځانگړې تگلاره یې نه درلودله نو له دې امله د پاڅونونو لړۍ پرته له دې چې مخکښه لارښود او کړنلاره ولری ، یوازې د مذهبی او توکمیزو ډلو تر سیورې لاندې تر سره کېدل. له هغې ډلې څخه کولای شو د افغانستان په ختېز کې د پیرروښان تر مشرۍ لاندې غورځنگ د بېلگې په توگه را واخلو او د غورځنگ لړۍ تر دریو زوزاتونو "نسل" پورې وغځېدله چې د همدغه غورځنگ له منځه د هند د مغولی دولت پر وړاندې د خوشحال خان خټک ،ایمل خان مومند او دریا خان اپرېدی غورځنگونه راپاڅېدل او له ۱۶۶۷ تر ۱۷۷۲ پورې یې د غورځنگ لمنه توده وساتله او د غورځنگ ملا دومره پیاوړې شوه چې اورنگزیب په خپله دې ته اړ شو چې د خوشحال خټک پر وړاندې په خپله د جگړې ډگر ته را ودانگی او د دغه کار په کولو یې یوازې د غورځنگیانو پر ضد د خپل لښکر روحیه پیاوړې کړه. د پښتون توکمو د اله گوله کوونکو د پاڅون له غلی کولو او د سلو زرو دولتی او اله گوونکو له وژلو وروسته دهند مغولی دولت دې ته اړ شو چې د کابل، پېښاور او ننگرهار په ښارونو کې د اوضاع د څارنې او د یوه بل شونی پاڅون د ټکولو او مخنیوی لپاره خپل پوځی ځواکونه تیارسـﺊ ودروی.

احمدشاه بابا دلوی افغانستان هغه لوی نومیالی پاچا او دننی افغانستان بنسټ ایښودونکی و، چی افغان ولس خپل پلار بللی او د بابا ستر لقب ئې ورکړی دی او دا هغه لقب دی چی افغان ولس ئې خپلو هغو سترو مشرانو ته ورکوی چی ددې ولس دخلګو په زړو کی ئې د پلار ګلوۍ ځای موندلی وی (استاد بېنوا )

د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوی کورنۍ د وروستنی پاچا سلطان حسین صفوی په وخت کې وو چې د کندهار وگړو د میرویس خان هوتکی تر مشرۍ لاندې پاڅون وکړ او په کندهار کې یې د صفوی دیرش زره کسېزه لښکر تر وروستنی تن پورې له چړو تیر کړ او د فارس " ایران " له صفوی دولت څخه یې د خپلې خپلواکۍ بیرغ راپورته کړ.
د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوی کورنۍ د وروستنی پاچا سلطان حسین صفوی په وخت کې وو چې د هرات وگړو د ابدالیانو ترمشرۍ لاندې پاڅون وکړ او د ایران له صفوی دولت څخه یې خپله سېمه یزه خپلواکی واخیستله (۱۷۳۱-۱۷۱۶) .
د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوی کورنۍ د وروستنی پاچا سلطان حسین صفوی په وخت کې وو چې د خراسان په تون کې ملک محمود سیستانی د ایران د صفوی دولت پر انگ "ضد" پاڅون وکړ او نه یوازې پیاوړی دولتی پوځی ځواک یې دړې وړې کړ بلکه مشهد یې هم ونیو او د خپلې راتلونکې واکمنۍ لپاره یې د پلازمېنې په توگه وټاکه او د ۲۵ تیرو پیړو د دود په ډول یې د پاچاهۍ تاج پر سر کښېښود او خپل ځان یې د خراسان پاچا وباله (۱۷۲۷-۱۷۲۲).
د دغودوه نېمو پېړیو د اورونو له تل څخه د صفوی کورنۍ د وروستنی پاچا سلطان حسین صفوی په وخت کې وو چې د کندهار وگړی د شاه محمود هوتکی تر مشرۍ لاندې د اصفهان تر زړه پورې وړاندې ولاړل او تورې یې تر هغه وخت په تېکی کې کښنښودلې چې د صفوی د پاچاهۍ کمبله یې د تل لپاره ورټوله کړه. (۱۷۲۹-۱۷۲۲).
په پاې کې د همدغو دوه نېمو پېړیو له تل څخه بیا هم د کندهار د وگړو له منځه ځوان او پوه لارښود احمد خان ابدالی سر راپورته کړ او د خراسان د شپږ نېمو پېړیو د ورانېو ، دوړو او خارو پرسر چې خپلې کرښې یې له لاسه ورکړې وې ، د افغانستان په نامه د یوه نوی هیواد بنسټ کښېښود او د هېواد وگړو پرخپلو برخلېکونو واک وموند اویو ځل بیا د له لاسه ورکړی پت او نوم خاوندان او د ملی پیژاند څښتنان شول. دا دی اوس له هغې ورځې ۲۶۰ کاله تېرېږی او افغانستان د خپلواکوهېوادونو په کتار کې ولاړ یوهېواد او د نړۍ پر ځمک انځوره یې ځای ځایگی د یوه پیاوړی پولادی موټی په توگه څرگند دﺉ.

دابدالی احمدشاه دظهور زمینه

د اتلسمې زېږېدېزې پېړۍ څلورمه او پینځمه لسېزې د نادرشاه افشار د واکمنۍ او پاچاهۍ له دور سره سمون خوری . دا هغه دور وو چې د ځمکوالۍ له شډل زبېښاک ، د وگړو له لوټ اوتالا ، د زیږغاړی تولباړې 'تشدید مالیه' جوړښت ، الغا او تلغا ، تاوترېخوالی ، زورمټی ، ټولوژنې ، اورلړۍ ورانۍ او له ککریو څخه د منارونو د جوړولو یو ناورین وهلی دور وو.

احمدشاه بابا په افغانستان کې یوازېنی پاچا وو چې تاج یې پرسر نه اېښوده او پگړې یې تړله او له خلکو سره په اړیکه کې وو. د پلاز 'تخت' پرځای به پر ځمکه کښېنسته او په ورین تندی به یې له خلکو سره خبرې اترې کولې. ..... خپله کورنۍ یې له دولت او واک څخه لیرې وساتله او یوازې تیمور یې د جهان خان پوپلزی تر لارښوونې لاندې دهېواد په لوېدېځو او ختیزو سیمو کې د سیاسی او پوځی روزنو په چارو کې بوخت وساته. د کورنۍ دغه بیلوالی تر دې کچې وو چې د هیواد تأریخ او وگړی پرته له تېمور او سلیمانه د بابا نور بچیان په بشپړه توگه نه پیژنی حال دا چې بابا اته زامن درلودل: [سلیمان ، تیمور، شهاب، سنجر، یزدان بخش ، سکندر ، داراب او پرویز]. (میرغلام محمد غبار)

د ۱۷۴۰ زېږدېز کال له پیله بیا تر کال ۱۷۴۷ د افغانستان د معاصر دولت تر جوړېدلو پورې د افغانستان د پښتنو ، تاجیکو، هزاره وو، چارایماقو ، ازبک او ترکمنو ډلو ټپلو د کابل د سیند پر ورڅېرمه راغو او بانډو، په بلخ او کندز ، اندخوی ، سرپل ، شبرغان ، هرات ، بادغیس او سیستان کې د نادر پر وړاندې د پاڅون بیرغونه را پورته کړل او سره له دې چې د نادر پو پنا کوونکی ځواک دغه پاڅونونه په وینو ولمبول مگر بیا یې هم و نه شوای کولای چې زموږ د وگړو د خپلواکۍ غوښتنې پیاوړی غږ په ستونی کې غلی کړی او هر ځل چې د هېواد په یوه گوټ کې یو پاڅون په زور او د شلگرو ، توپ او مردکو په مټ غلی کېده نو د هېواد له بل گوټ څخه به دغه غږ بیا را پورته شو او ځانمنونکو چارواکو ته به یې د سر په کاسه کې اوبه ورکولې. (د نادر افشار پروړاندې پاڅونونه د اعظم سیسانی لېکنه ، ۷ پاڼه).
په دغسې یوه بې ټیکاوه له اړدوړاو کړکېچه ډک چاپیریال کې د هیواد په میلیونونو وگړی د خپل سریزې ځمکوالې واکمنۍ د بدلون په لټه کې ول او په پای کې نادرشاه افشار د خپل د دربار د سرلارو پر لاس ووژل شو چې د سترگو په رپ کې یې حکومت هم دړې وړې کیږی او په سېمه کې د افغانستان وگړی لومړی وگړی دی چې د آزادۍ او خپلواکۍ د تمبلونو انگازې یې په هرگوت کې خپرې کړې او د کندهار په ښار کې په کال ۱۷۴۷ ' ز' کې یې د ابدالی احمد شاه  تر مشرۍ لاندې د یوه نوی هیواد "افغانستان " بنسټ کښېښود چې له هغه وروسته زموږ وگړی پرخپل برخلېک د واک څښتنان شول او خپل له لاسه تللی نوم ، برم او پت یې بیرته تر لاسه کړ.

احمدشاه ابدالی پر کال ۱۱۳۵ هجری کې چې له ۱۷۲۲ زېږدېز سره سمون خوری په هرات کې زېږېدلی دی. پلار یې زمان خان ابدالی او موریې زرغونه د کندهارله ارغندابه د عبدالغنی خان الکوزی خور وه. زمان خان کاروندی او پوه سړی وو. هغه د هرات ټول ملی ځواک یو موټی کړ او خپل ځان یې د صفوی لښکر د مخنیوی لپاره چمتو کړ. ترکمان صفی قلی خان چې لښکریې په توپچی ځواک او شوبلو هم سمبال وو د ابدالیانو د ټکولو لپاره د هرات پر لور را وخوځېد. د محمد زمان خان تر مشرۍ لاندې ابدالی ځواک د میرڅی د مخنیوی لپاره تر کافر کلا پورې راووت. کله چې فارسی "ایرانی" ځواک سیمې ته راورسید او جگړه پیل شوه نو کارپوه او زړه وروابدالی توپک لرونکی ځواک پر صفوی لښکر اورونه بل کړل او دروند تاوان یې ور ورساوه او له پیاوړی یرغل څخه وروسته یې د صفی قلی خان ځواک دړې وړې او مشهد ته یې د تېښتې لپاره اړ کړ. کله چې صفی قلی خان د خپل لښکر نه رغېدونکې ماته په سترگو ولېدله نو مرگ یې تر ژونده ښه وباله نو د باروتو پربگۍ کښېناست او ځان ته یې اور واچاوه او دړې وړې شو. دغه جگړه پر ۱۱۳۲ هجری (۱۷۱۹ ز) کال په کافرکلا کې (نن اسلام کلا) یادیږې تر سره شوه. (حبېبی ، د افغانستان لنډ تأریخ ، ۲۳۸ پاڼه) .
پرصفوی لښکر له دغې بریا وروسته محمد زمان خان تر دوه وو کالو او پېنځو مېاشتو پورې په هرات کې په برم او کرارۍ حکومت وکړ او پر کال ۱۱۳۵ هجری چې له ۱۷۲۲ سره سمون خوری سترگې له نړۍ پټې کړې. په دغه کال کې احمدشاه لا یو کلن نه وو شوی او له پلرنۍ مېنې بې برخې شو او د خپلې زړه سواندې مور او مشر ورور ذوالفقار خان تر سپیڅلی سیوری لاندې یې وده وکړه او یوازې یې دومره وکولای شول چې د جومات له ملا څخه د قران کریم لوستنه زده کړی او لمېسانده "باسواد" شی.

د ۱۱۸۲ه کال د محرم دمیاشتی په دیارلسمه احمد شاه بابا شاه ولی خان دبدخشان دوالی سلطان شاه له فساده دبدخشان سیمی دژوغورلو او دانحضرت محمد مصطفی (ص ) مبارکی خرقې چی په بدخشان کی وه دراوړلو په موخه بدخشان ته ولیږه او هغه بدخشان ونیوه او خرقه مطهره ئې دکابل له لاری کندهار ته یوړه (استاد بېنوا )

ذوالفقار خان پر هرات له ۹ کلن حکومت او د هرات د ساتنې لپاره له نادر سره له سختو نښتو او جگړو او د نادر له لاسه له ماتې وروسته له احمد شاه سره چې ۹ کلن وو کندهار ته راغی او له خپل ورور ذوالفقار خان سره یو ځای د شاه حسین هوتکی په زندان کې ولوېد. احمدشاه له ۱۷۳۱ تر ۱۷۳۸ پورې په زندان کې وو او په ۱۷۳۸ کال کې نادر کندهار ونیو او له ذوالفقار خان سره یو ځای له زندانه خلاص او مازندران ته په جلا وطنۍ اړ اېستل شو. وروسته له هغه چې نادر له هندوستانه په بریا راستون او په مشهد کې یې د خپلې بریا لمانځنه وکړه (۱۱۵۳ ق چې ۱۷۴۰ زېږدېز کال کیږی) نولس کلن احمد شاه د نادرشاه افشارپه لښکر کې گډون وکړ چې په ارمنستان ، داغستان ، آیروان ، آذربائیجان او نورو سېمو کې د نادر د جگړو او نښتو په بریاوو کې یې د خپلې کارندې ونډې له امله د نادرځانگړی پام ځانته را واړاوه او دغه پاملرنه دومره پیاوړې وه چې هغه یې د خپل ساتونکی ځواک د افسر او دافغانی لښکر د مرستیال په توگه و ټاکه. له دغه مهاله وروسته احمدشاه د نادر تر مړېنې (تر ۱۷۴۷ کال پورې) د واکمنۍ ، حکومت کولو او سترواکۍ جوړولو رموزونه زده کړل. په حقیقت کې د ایران په شمال اود لوېدېځ په گڼو سېموکې د نادر د لښکر پرمختگ او بریاوې د ابدالی احمدشاه لپاره د یوه پوځی پوهنتون په توگه ګڼل کېده ځکه چې په هغو وختونو کې په سېمې کې هیڅ ډول پوځی پوهنتونونه او ښوونځی نه ول چې د پوځی روزنې او د دفاعی چارو زده کړه په کې تر سره شی.
وروسته له دې چې نادر د خپل د دربار د سروالاوو (د محمدخان قاجار او ملگرو په گډون) په خبوشان کې ووژل شو ابدالی احمد خان او افغانی بولندویانو د نادر حرم د نادرد لښکر له تیری او لوټ څخه وژغوره او د نادر د حرم میرمن د دغه کار په درناوی کې د "کوه نور الماس" او د فخراج د محمد شاه بابری له خزانې څخه د یوه یاقوت نوم ؤ چې د نادر افشار لاس ته ورغلی ؤ دهخدا یوه گرانبیه دانه یې احمدخان ته ډالۍ کړه او احمد خان کندهار ته راستون شو. ( داکټر محمود افشار یزدی ، افغاننامه ، لومړۍ توگ ، ۱۸ پاڼه).

د۱۷۴۷ کال داکتوبرپه څورلسمه نیټه په کندهار کې دافغانی مشرانولخوا په هغه ملی جرګه کی چی دشېرسورخ په مزار کی جوړه شوې وه او  د اته ورځو پرلپسې غونډو ورسته واک د همدې زیارت ملنګ ته چی صابرشاه نومیده ورکول سو نو هغه پاڅید اود غنمو وږی ئې د ۲۵ کلن  احمد شاه ابدالی په پکړۍ کی وټومبه او هغه ئې دافغانستان دپاچا په توګه وټاکه  او ټولو افغانانوپه پاچا ومانه

په کندهار کې افغانی مشرانو د حاجی جمالخان بارکزی ، محبت خان پوپلزی ، موسی خان اسحق زی ، نورمحمد علیخان علیزی، نصرالله خان نورزی (تأریخ سلطانی ، ۱۲۲ پاڼه) په گډون د کندهار په مزار شیرسرخ کې د افغانانو له منځه د یوه ملی لارښود د غوره کولو په موخه یوه جرگه جوړه کړه. د خانانو هریو د واک د نیولو غوښتونکی وو او د یو بل ټاکنه یې غندله ، جرگه تر اتو وروځو پورې وغځېدله او له اوږدو خبرو اترو وروسته یوې منونکې پایلې ته و نه رسېدله. د جرگې په نهمې ورځې د جرگې غړیو د صابر شاه په نامه یو روحانی چې د مزارشیرسرخ مجاور وو د منځگړی په توگه وټاکه او ټولو ومنله چې هرڅوک دی وټاکی ، نو ټول به هغه ته بیعت وکړی . دغه سپیڅلی صوفی مشربه له خپله ځایه پاڅېده او له څیرمه سېمې څخه یې د غنمو یو وَږی را واخیست او بیرته جرگې ته راستون شو ، د جرگې ټولو غړو د هغه پرهر خوځښت سترگی نیغې کړې وې او لاره یې څارله چې څه کوی او سترگې په لار ول چې چا ته نېږدې کېږی . په جرگه کې صابر شاه لېدلې وو چې یوازېنی تن چې ډیرې خبرې نه کوی ، احمد خان دی ، صابر شاه احمدخان ته نېږدې کېږی او دغنمو وَږی د احمد خان په پگړۍ ورټومبی او وېې ویل : " دا ستا جېغه ده او ته د افغانانو پاچا یې! " د جرگې گډونوالو د احمد خان ټاکنه احمد خان ته مبارک وویله او له ټولو مخکې حاجی جمالخان بارکزی ورپسې نورمحمد علیزی او د توکمونو نورو مشرانو او سپین روبو له احمد شاه څخه خپل ملاتړ څر گندکړ او هغه ته یې ډاډ ورکړاو احمد خان په درناوی او مننې دغه ټاکنه ومنله. (۱۱۶۰ هجری ، د ۱۷۴۷ کال د اکتوبر مېاشت) . احمدخان په دغه وخت کې ۲۵ کلن وو. (سراج التواریخ ، لومړی ټوک ،۱۲ پاڼه ، بېنوا ، د غنمو وَږی) .
کله چې نامتو انگریزی څیړونکی الفنستون د افغانانو په اړه خپل پراخ اړخېزه کتاب لېکه نو د سویل لوېدېځو افغانانو د خبرو په څپرکۍ کې احمد شاه بابا  د اوسنی افغانستان د بنسټ اېښودونکی په توگه یادوی : " احمد شاه په پوهې او کاروندیۍ د یوې سترې سترواکۍ بنسټ کښېښود. د مړینې په وخت کې د هغه متصرفه سیمې د خراسان له لوېدېځه تر سرهند او له آمو د هند ترسېنده پورې و غځېدلې او دغه سېمې یې یا د تړون له مخې او یا په لاس (د تورې په زور) ترلاسه کړلې. (الفنستون ، افغانان ، ۴۹۴ پاڼه).

همدغه ستراحمدشاه بابا  وو چې موږ ته یې د ملی او سیاسی پیژندنې نوم را وبخښه ، که نه زموږ ملت د هند ، یا د ایران او یا د ماوراءالنهر د پردیو پاچایانو د خپلسریو او تیرغمالۍ تر سوک لاندې خپله ملی پیژندنه له لاسه ورکوله. د احمد شاه بابا ستره هېله د افغانستان د وگړو سمسورتیا ، سرلوړی او خپلواکی وه . د یوه سرتیری، د برخلېک جوړونکو ډگرونو د پرانېستونکی او د زړه ور ملی لارښود په توگه یې د اوږدو او ترخو سختوسفرونو ډول ډول غښکې"خطرونه" ومنلې او افغانانو ته یې ویاړونه وگټل . هېڅکه یې له هېواد سره دوکه او درغلنه ونه کړه او خپل هېوادوال یې سپک ونه گڼل. هېڅکله یې له خپلو هېوادوالو څخه ځان لوړ و نه گاڼه ، هېڅکله یې د هوساېنې او غورغوشتنې پرنالیچې ډه ډه ونه لگوله . هېڅکله یې له بهرنی ځواک څخه لارښونه وانه خېستله او هېڅکله یې خپله توره د هېوادوالو پروړاندې ونه چلوله. سره له دې چې احمدشاه له چا تاج اخیست او د چا پرسر یې تاج اېښود خو هیڅکله یې تاج پرسر نه کړ. لکه خپلو نورو هېوادوالو یې پگړۍ پر سره کوله او له هغو سره پر سپیرې ځمکې کښېنسته او د هغوی د زړونو دردونوته یې غوږ نیو او د بې وزلوغوښتونو ته یې وردانگل او لاس نیوی یې کاوه او دیوه زړه سواندی پلار په توگه یې له هیوادوالوسره چال چلند کاوه او له همدې امله وه چې هېوادوالو "بابا" باله.

د همدغه درنښت له کبله ده چې الفنستون لېکی : " که په رښتیا په آسیا کې یو پاچا د خپل ملت درښتونی درناوۍ وړ وی ، نو پرته له احمدشاه بل څوک نسته" (هماغه اثر ، ۳۸۱ پاڼه)
افغانان گروهن دی چې ستر احمدشاه بابا  د هېواد یوه ستره او نېکنومې ځلانده سیاسی څیره ده او د افغانستان په معاصر تأریخ کې د ستر درناوی وړ درېز او ځای لری او که څوک د هغه لوړ شخصیت ته په سپکه وگوری نو دهېواد د رښتونو بچیو د کرکې وړگرځی.
دهېواد گرانه بچیه ! دا ومنه چې د ستراحمدشاه بابا (ع) د پوهې او تورې له برکته ده چې نن د نړۍ د ځمک انځورې پرمخ د افغانستان ځای او نوم لېدل کېږی اوبې ځایه نه ده چې د هغه بچې پرې ویاړی . له همدې امله هیڅ د انصاف وړ تاریخ لېکونکی او لېکوال به نه وی چې افغانستان د ستر احمدشاه بابا د گرانبیه مېراث په توگه ونه منی او د هغه ملی خپلواکۍ او واکمنۍ ته درناوی ونه کړی او دداسې یوه کارپوه افغان پاچا یاد په درنښت یاد نه کړی.
راځـﺊ چې ستراحمدشاه بابا  په درنښت یاد کړو او دهغه د سترو اواړینو کارنامو منندوی اوسو او د هېواد بچېو ته د داسې سترو ملی شخصیتونو د کارنامو درسونه ورزده کړو. پای

ابدالیان څوک وو، څنگه او له کوم ځایه هرات ته راغلل؟

د ابدالیانو (یا درانیانیو چې نن ورځ پر همدغه نوم یادیږی ) پیاوړی ټـبـر خپل نوم د پښتانه توکم د نامتو نېکه له نوم ابدال یا اودال څخه اخیستی ، اودال د ترین زوی ، ترین د شرخبون زوی ، شرخبو ن د سربڼ زوی وو. پوهاند حبیبی د اپتل د نوم د ژورې پلټنې له لارې چې له هپتال سره برابر دی غواړی د ابدال او اودال ریښې ته ورسیږی. هغه لېکی چې د ابدال رېښه اپتل Aptal یا هپتالی ته رسیږی او دا د آریایانو له یوه توکمه یوه سپین پوټکی ټبر ته تر ۴۰۰ زیږدیز کال پورې ځغلی چې په باختر او تخارستان کې یې پیاوړی دولت جوړ کړ. (۱)

که څه هم د پوهاند حبیبی دغه هڅه یو شمیر سخت دریزو پښتـنو ته د منلو وړ نه ده ، خو افغان څېړونکی ښاغلی محمد معصوم هوتک د (اودل، ابدل، اپتل، هفتل) ترنوم لاندې د اروا ښاد حبیبی دغو اندونو ته په کتنې لېکی چې : د ابدالیانو رېښه د آریایی توکم د هغه سپین پوټکی ټـبر تر رېښې پورې ځغلی چې په تأریخ کې د اپتل Aptal یا هفتل پر نوم یادیږی . اروپایانو د آریایانو د غه هپتالیان د سپېنو هونانو تر نامه لاندې لیکلی او وایی چې (هون ، هان) په پښتو کې د (خان) اوښتلې بڼه ده ... عربانو دغه ټـبر ته [هیاطله] وَیـَـلـَی دی. تأریخی څېړنې څرگندوی چې افغانستان ته له راتگه وروسته دغه سپېن پوټکی آریایان له دوی څخه پـخوا - مېـشتو توکمونو (پکهت ، پښـت ) سره گډ شوی دی . د هفتالیانو ژبه هر څه چې وه ،وه به ، خو له پکتهانانو سره له یو ځای کېدلو وروسته له سره تر پایه په (پښتو) واوښتـلـه. د ۴۰۰ زیږدیز کال په شااو خوا کې د اپتـل ټـبـر په باختر او تخارستان کې یو پیاوړی دولت رامنځ ته کړ ، له ساسانیانو سره یې جگړې وکړې او د وخت او تأریخ د زړه پر سر لیکل شوې ډَبـر لېکې یې و موندل شوې)(۲)

په کندهار کی د اعلیحضرت احمدشاه بابا مقبره

باید ور غبرگه کړم چې په طبری (۳) کې یاده شوې (هېاطله) یا (هفتالی) چې عربی لېکونکو په تیر وَتـنـې د هېاطله او هېطال په بڼه لیکلی او سمه او نیږدې بڼه یې هماغه (چینی اپتل) ده ،د آریایانو د یوه نامتو ټـبـر نوم وو چې د خپل راتگ په هماغو لومړیو شپو ورځو کې یې د ایندوکـــَش (هندوکش) په شمال تخارستان کې استوگنه غوره کړه.هغوی په پېنځمه پېړۍ کې د هندوکش سویل ته را وا وښتل او خپله ژبه یې چې هر څه وه له خپلو پخوا- مېشتو ټـبرونو (د زابلستان له پکتهانانو) سره پر یوځای کېدنې ، هیره او پښتو یې را خپله کړه. د دغه ټـبـر د پاتې شونو ټولنیزې څانگې د افغانستان په بدخشان او تخارستان کې د یفتلیانو پر نامه پېژندل کېږی.

اکاډیمیسن ډاکټر جاوید لیکی چې :( په پخوا وختونو کې به هېاطله پاچایانو پر تخارستان حکومت کاوه او یبغو بلل کېدل. د لرغونو کوشانیانو لارښود مشران هم یبغو بلل کېدل. چېنی هپتل ، هپتال ، یپتل (yeptal) په پاړسی کې ابدال شوی دی. هفتالیانو بودایی گروهنه یا عقېده درلودله او د ساسانی لومړی شاپور پرمهال د ساسانیانو د واکمنۍ یوه برخه ول. شاپور د زرتشت د کعبه په ډبر لېکه کې نرسه یې د هند، سکستان او تخارستان د پاچا پر نامه پېژندلی دی )(۴)

خو د پوهاند حبیبی پر وینا ، هپتالیانو بودایی مذهبی تگلاره نه درلوده او په خپلو لومړنیوسوبو کې یې د بودایانو ډیری لمنځنځایونه را ونړول او د دغې گروهنې لاررویان یې ووژل. کله چې په (۹ هجری یا ۶۳۰ زیږدیز کال کې ) هیوان تسانگ افغانستان ته راغی نو د گندهاره په ولایت یې ډیری وگړی او شهزادگی ولېدل چې د خپلو لمنځنځاینو پر بیا ودانولو بوخت ول. د بودایی د لمنځنځایونو نړونه د هغه له را تگه مخکې تر سره شوې وه. په کابل او هډه کې د هپتالی پاچایانو له ترلاسه شویو سـِـکو څخه څرگندیږی چې هغوی د برهمنی یا لمرگورهنې دین درلود. په زمېندوَار کې [په ۳۳ هجری کال کې د عبدالرحمن ابن سمره ] پر لاس د زور یا زون د کنډ (بـُت) [نړونه] او په خیر خانه (خــُرخانه) [لمرکورگی] کې د سوریا د لمنځنځی موندنه د زنیبل شاه په وخت کې د هفتالی پاچایانو د لمر گروهنې د دین پر ټولنیز دود د منښتې گوته ږدی. (۵)
انگریزی نامتو څیړونکی بوسورت په تخارستان او د هرات په کرښو کې د اسلامی لښکرو پر وړاندی د هفتالیانو له پاتې شونو څخه د هپتالیانو د نامتو واکمن طره خان نیزک د نوم د یادولو په ترڅ کې زیاتوی چې : (نوموړی تر ډیرو کلونو پورې د هغوی هېلې ژوندۍ وساتلې او د هغه د ټېنگاراومقاومت غورځنک هغه مهال پای ته ورسیده چې په ۸۶ قمری (۷۰۵ زېږدیز کال کې) قـتېـبه مسلم په دوکې او درغلنې د هغه کور کلابندی کړ او و یې واژه. (۶). ) په ۸۶ هجری کال کې په خـُـلـُـم ، بغلان ، سـَمـنگان ، بادغیس او مـَروَ کې د قـتېـبه د لښکرو پروړاندې د باغیسی نیزک د تورو او زړورتیاوو انگازې زموږ د هیواد د وگړو د مقاومت د غورځنگ په پاڼو کې یوه ځلانده پاڼه ده.

د پوهاند حبیبی د څېړنو پربنسټ سپین پوټکی آریایان چې چینایانو " یی تی لی دو" ، رومیانو "افتهالیت Ephthalites" یا "خیونیت Chionites" او پاړسیانو هون Hon" او"هون Hun" او په پـهلوی ، عربی او دری ژبو کې هېتال یا هېطل یا هېاطله یاد کړی دی له منځنـۍ اسیا او آمو څخه په تېرېدنې د هندوکش (اېندوکش) شمالی رغیاڼو ته را واوښتل ... دغو وگړو کله چې په ۳۶۰ زیږدیز کال کې په خوځېدلو پیل وکړ او د کوشانی کېداریانو غوږغونه د هغوی د یرغل وېرې ته بوڅ شول ،نو له ساسانیانو څخه یې د مرستې غوښتنه وکړه ، خو دوی په خپله مقاومت و نشو کولای او د گندهاره رغیاڼې ته په شا شول. خو هپتالیانو ( چې نوم یې د بدخشان په یفتل کې لا تر اوسه ژوندی دی) تر ۴۲۵ زیږدیز کال پورې یې ټول ختیز یا باخترپه بشپړه توگه ونیو او له همدغه ځایه یې د لوېدېځ په لور د ساسانیانو دولت له غښکې 'خطر' سره مخامخ کړ. په سویلی لور کې یې د کابل او گندهاره رغیاڼې تر ولکې لاندې راوستلې او د هپتالی افغانستان پیاوړی دولت یې رامنځ ته کړ. هفتالیان هم د کوشانیانو ، کېدارانو او ساکهانو په ډول د دغه هیواد له کره او بومی آریایانو او پښتـنـو سره یو ځای شول. څرنگه چې په خپله آریایی توکمه او له آریایی دود څخه راپاڅېدلی ټبر وو نو په افغانستان کې یې پیاوړی توکم رامنځ ته کړ او د لوړې پزې په لرلو انگی یا څېرې یې کټ مټ د غلجیو او ابدالی افغان توکمونو ځوانانو ته وَرته او د ابدالی د ټـبـر نوم هم له همدغې رېښی ښکاری....
په ۴۲۷ زیږدېز کال کې د هفتالی د لښکر لومړۍ نښته د ساسانی پاچا بهرام گور له لښکر سره د مرغاب او مرو روډ په سېمې کې رامنځ ته شوه او پایله یې د هفتالی پاچا پرمړېنې را ووښتله ؛ بهرام گور د هغه جړاوول شوی (مـُرَصع) تاج د آذربائیجان اوریز لمنځنځی (اتشکده) ته ډالۍ او خپل وراره یې د هفتالیانو پر ځمکه د استازی پاچا یا نایب السطلنه په توگه وټاکه. له بهرام گور وروسته په ۴۳۸ زیږدېزکال کې د هغه زوی دویم یزگـُرد له هفتالیانو سره چې په طالقان (۷) کې میشت ول لاس او گریوان شو خو ماتې یې وخوړه او له هغه وروسته له (۴۵۷-۴۸۴ زیږدیزپورې) لومړی پیروز یې ځای ناستی شو او په همدغه وخت کې د هفتالیانو توکمیزه مشری د اشخونواز (خوشنواز) په غاړه وه. اشخونواز له پیروز ساسانی سره جگړه پیل کړه اوپه پای کې ساسانی پاچا ماتې وخوړه او ژمن شو چې په طالقانو کې د هپتالیانو اوېجې (قلمرو) ته په درنه سترگه وگوری او هم یې تر دوه وو کالو هیپتالی دولت ته دروند باج ورکاوه او خپل زوی قباد یې د خوشنواز دربار ته د یرغمل په توگه لېږلی وو. ساسانی پیروز له مخکنیو ژمنو سره سره یو ځل بیا پر هپتالیانو لښکرې را وڅرخولې او په (۴۸۴ زیږدېز کال کې) د خراسان د دښتو په جگړو کې دی او دهغه لښکرې سټ وټ او تباه شولې او دهغه لور د اشخونواز منگولو ته ورغله چې بیا یې ورسره واده وکړ. له هغه وروسته له مرو روډه تر هراته د هپتالیانو د واک لمنه وغځېدله او د ساسانی دولت به ورته باج ورکاوه.
ارواښاد پوهاند حبیبی زیاتوی : هغه مهال چې د هفتالیانو پاچاهۍ د آریانا په هر گوټ کې خپور شو نو د هغوی ټبرونه د زابل (د غزنی او سیستان ترمنځ ) په سیمو کې مېشت شول. په موندل شویو ډبرلېکو کې هفتالی (یا یفتلی) پاچایانو ځانونو جابوله (Jabula) یا جیوله (Jauvla) یعنی زابلی بللی دی. د ستر هپتالی اخشنوان د واکمنۍ سیوری له (۴۶۰ تر ۵۰۰ زپورې) تر څلوېښتو کالو له پاړسه نېولې تر خــُـتــَـنـه چین او هنده پریوی پراخې ځمکې خپور وو او له هغه وروسته د دغه ټـبـر پاچا چې تورامانا Turama نومېده په ۵۰۰ زکال کې یې د واک پر گدۍ ډه ډه ولگوله. هغه خپل پام هند ته ور واړاوه او د سیالکوټ ښار یې د خپلې واکمنۍ پلازمېنه و ټاکه چې د هندی گوپتای دولت ملا یې ور و لړزوله . په هند کې له نوموړی هپتالی تورامانا څخه دوې ډبر لېکلی راپاتې دې چې یوه یې په سکهر او بله یې په اکوراسټ کې ده او دهغه نوم د 'مهاراجه توره منه ساه جاولی' (زاولی توره من شاه سترواک) په توگه لېکل شوی دی. له تورامانا وروسته مهیراکولا Mahirakula تر ۵۴۲ یا ۵۴۴ ز پورې د هپتالیانو د پاچاهۍ پر پلاز کښېناست اونوم یې د هند د گوالیار په ډبر لېکه کې په ۵۱۷ ز کال کې لیکل شوی دی . د مهیرا کولا پاچاهی له خونړیو نښتو او جگړو سره ملگری وو چې پکې ماته یې وخوړه او د هغه له مړېنې سره د هپتالی دولت بې وسې او د خسرو انوشیروان(له ۵۳۱ تر ۵۷۹ ز) په وخت کې له منځه ولاړ (۸)
پوهاند حبېبی د 'زابـُـل' د وییکی په اړه لېکی : ( که څه هم اوسنیو څېړونکو زاول یې د هفتالی د توکم یو ټــَبـَر بللی چې ځمکواله نوم یې د دغې سېمې نوم د (زابلستان ) په ډول ددوی له نوم سره تړل شوی او دا باید د (۴۰۰ز) کال په شااو خوا کې چې له سېمې څخه د هفتالیانو د وتلو کال دی سمونه وخوری خو زه یو توسن اودلیل لرم چې د 'زاول' وییکی له زیږدېزې پیړۍ څخه لا هم لرغونی دی . حبیبی وایی چې په پهلوی لېکدود کې د 'زاول د پاچایانو نوم' ، ' زوب ملکا' وو چې آرامی ملکاهوزوارش باید 'زاب شاه ' یا ' زابل خدای' وی. (۹) خو اروا ښاد حبیبی تر دې مخکې ندی تللی چې څرگنده شی آیا دغه لېکدود له پهلوی پارتی یا له زیږدیزې پیړۍ مخکې د اشکانی پارتی او یا د دریمې زیږدیزې پیړۍ له پهلوی ساسانی سره تړاو لری؟ خو د ایران پوه ارواښاد سعید نفیسی له یاددښت څخه څرگندیږی چې د پهلوی د لېکدود په یادولو د ارواښاد حبیبی موخه له ساسانی پهلوی څخه وه. نفیسی زیاتوی : د دغې سېمې په سـِکو کې په تـُخاری ژبې او لېکدود کې چې له یونانی څخه یې را ایستلې د دغې سېمې د پاچایانو نومونه او سر نومونه ،"شاهوزابولا Shaho-Zabula ' لېکل شوی او په پهلوی ژبې او لېکدود کې 'زاب ملکا' راغلی او څرگنده ده چې د 'ملکا' وییکی هوزارش او له آرامی ژبې راغلی او په ایرانی ژبو کې 'زاب شاه' ویل شوی دی . باید ووایم چې په دې تړاو هیڅ شک او شوپیان نسته چې په پهلوی کې د زابل کره نوم ' زاب' وو او 'زابل' د دغه وییکی تخاری لېکلې بڼه ده (۱۰)
له دې امله کله چې زابلستان وایو ،ایا کولای شو زابلستان د 'زاب ملکا' ټاټوبې یا د پاچایانو ټاټوبی و انگیرو؟ خو منطقی به دا وی چې 'زابل' یا 'زاول' د تخاری هفتالی له ټــَـبـرونو څخه یو ټبر وگڼو او په ترڅ کی یې زابلستان د دغه توکم ټاټوبی وبـَلو، د بېلگې په توگه د بلوڅانو ټاټوبی ته بلوڅستان وایو ، د تاجېکانو ته تاجکستان ، د ازبکانو ته ازبکستان ، د ترکمنانو ته ترکمنستان او د افغانانو ته افغانستان او نور.

د احمد شاه بابا د واکمنۍ په وخت کې د افغانستان په ولایتونو کې دیو شمیر پیاوړو والیانو نومونه : : هرات -درویش علیخان هزاره ، نیشاپور- عباس قلی خان بیات، قلات- اشرف خان غلجی ، شکارپور -دوست محمد خان کاکړ، مشهد- شهرخ افشار، کشمیر -خواجه عبدالله خواجه زاده، پتیاله- امیر سینگهه، بلوڅستان- نصیر خان بلوڅ، پنجاب -زین خان مومند، سندهه- نورمحمد چې په شهنواز خان سندهی پیژندل کېده، دیرهء اسماعیل خان -موسی خان، ملتان-شجاع خان ابدالی ، په پلازمېنه کندهار کې د احمدشاه بابا د دارالانشأ رﺋـیس میرزا هادی خان قزلباش ، د اعلی دیوان مستوفی میرزا علی رضاخان قزلباش او د مالېې و زیر یو هندی وو چې یوسف علی خان نومېده او د التفات خان نوم ورکړ شوی وو.، د احمدشاه بابا د وخت په پیسو کې د تورې ، ستوری او د غنمو د وَږیو انځورونه کښل شوی وو. پیسې له ژړو "مِـسو" او سپېنو زرو چې (کندهاری روپۍ ) نومېدلې جوړې او احمدشاهی بلل کېدلې. د افغانستان پیسې د کابل ، کندهار ، هرات ،مشهد ، اټک ، پېښاور ، ډیره جات ، بکهر ، سندهه ، کشمیر ، انواله ، روهل کنډ، لاهور ، ملتان او سرهند کې جوړېدلې. (میرغلام محمدغبار)

هرگوره د حبیبی پروینا د عربانو تر راتگ او د اسلام تر خپرېدلو پورې د هپتالیانو (یا ابدالیانو) پاتې شونې په زابلستان کې وې او ډبر لېکې یې لا تر اوسه په اروزگان او د قندهار په شمال کې شته. د یوې سترې کېندل شوې ډبرې پرمخ د هپتالی پاچا نوم د 'بگوس شاه زاول مهرزی' چې (بزرگ شاه زاول مهرزی) لوستل کېږی ډیره شونی ښکاری چې هماغه مهیراکولا وی (۱۱)
د هندوکش په سویل کې د هفتالیانو د ځواک او واک په تړاو بوسورت وایی : افغانستان ته د اسلام له راتگه لږ تر لږه یوه پیړۍ وروسته د سویلی هندوکش هپتالی واکمنانو د بیلگې په توگه تورامانا (څه نا څه له ۴۹۰ تز ۵۱۵ ز پورې) او مهیراکولا (څه نا څه له ۵۱۵ تر ۵۴۴ ز پورې) د هند په شمال کې لویه سترواکی جوړه کړې وه. د وخت په تېرېدلو د هند شمال ته د لاس اچـَونو لړۍ سسته شوه او واک یې د لوېدنې کندې ته نېږدې شو خو د هندوکش په سویل او ختېز کې هپتالی واکمنو د سېمه ییزو چارواکو په توگه خپلې واکمنۍ ته دوام ورکړ او په یاد به مو وی چې دغو واکمنو چارواکو د زنبیل (یا رتیبل) درناو نوم درلود. د معاویه له خلافته نیولې تر هارون الرشېده او د صفاری د لومړنیو واکمنانو تر مهاله په دغې اوږد مهالې دورې کې د دغه درناو نوم را منځ ته کېدنه څرگندوی چې 'زنبیل' یا ' رتبیل' په چورلټ ډول د پاچایانو د لړۍ یو درناو نوم وو نه د کوم ځانگړی سړی نوم (۱۲). د بوسورت له دغونغوتو داسې انگیرل کېږی چې زنبیل شاهان پر 'هفتالی ' یا 'یفتالی' توکمونو پورې تړلی پاچایان ول چې له اسلامی لښکرو سره یې له دوه سوه کالو څخه زیاته دوره کې د بـُست کابل د سیمو په لمنو کې نښتې او جگړې کړی او کله یې عرب مشرانو ته د سولې د حق تر نامه لاندې د باج په ورکړی د کابل د وگړو له سرونو د هغوی د اورگډۍ اوغوبل مخه نیولې او تر ۲۵۸ هجری پورې یې (کله چې یعقوب لیث د کابل پر نیونې بریالی او د اسلام دین یې خپور کړ) خپله خپلواکی ساتلې وه (۱۳).
پوهاند حبیبی د افغانستان په لنډ تاریخ (تأریخ مختصر افغانستان) کې د ابدالیانو په اړه په لنډیز یوه کوشنۍ خو بډایه څیړنه کړی او لیکی : په اسلامی دوره کې لومړی نامتو سړی د (ابدال = اودال) د ترین زوی د شرخبون لمسی د سربڼ کړوسې او د درانی ټـبر نامتو نېکه دی چې په ۴۴۰ هجری یا ۱۰۴۸ زیږدیز کی یې د سلیمان د غره په لمنوکې د پښتـنو ټـبرونه تر ځان را ټول کړی ول. د هغه له زوزات یا نسله ملک سلیمان چې د زیرک په نامتو نوم پیژندل کېده ، افغانی توکمونه د سلیمان له غره څخه د کندهار سیمې ته راوستل او هلته یې مېشت کړل او د خپل ژوند په وروستیو کې ملک بارک خپل زوی په یوې توکمیزې جرگې کې خپل ځای ناستی کړ او له بارکه وروسته ، د زیرک بل زوی پوپل د توکم مشری پر غاړه واخیستله او له ۶۵ کلنې مشرۍ او له ۸۹ کالو ژوند وروسته سترگې یې له نړۍ پټې کړې. وروسته د پوپل زوی ملک حبیب د پلار ځای ناستی شو او تر هغه وروسته ملک بامی (بامی زی پر هغه اړه لری) د کندهار د افغانی توکم مشر سو چې له سلطان سکندر لودی ( له ۸۵۵ تر ۹۰۰ قمری = ۱۴۵۱ تر ۱۴۸۸ ز پورې) سره یې د دوستۍ نیږدې اړیکې درلودلې. له ملک بامی وروسته د کانی زوی د بامی لمسی ملک بهلول او له هغه وروسته د ملک بهلول نامتو زوی ملک صالح د افغانی توکمونو مشران شول. صالح له شیرشاه سوری (له ۹۴۷ تر ۹۶۰ هجری ) (۱۵۳۹ تر ۱۵۵۴ ز) سره د دوستۍ اړیکې درلودلې. له ملک صالح وروسته د هغه ورور ملک سدو (دسدوزیو ستر نېکه) په کندهار کې په یوې توکمیزې جرگې کې د افغانی توکمونو مشری پر غاړه واخیستله. ملک سدو د سید جماالدین افغانی او لکهارت د وینا پر بنسټ لومړی صفوی عباس په کندهار کې د ابدالی توکم د لوی مشر په توگه په رسمیت پیژندلی وو (۱۴) ملک سدو (په ۹۴۵ هجری /۱۵۳۸ ز کال کې زیږېدلی ) خپله پلازمېنه د کندهار ارغسان غوره کړه. کله چې ملک سدو ۷۵ کلنۍ ته ورسېده په یوې توکمیزې جرگې کې د خپلو پینځو زامنو: (خضرخان مغدود یا (مودود) ، زعفران خان ، کامران خان ، بهادر خان) له منځه یې خپل مشر زوی خضر خان خپل ځای ناستی وټاکه. په ۱۰۳۶ هجری/ ۱۶۲۶ ز کال کې خضر خان له نړۍ سترگې پټې کړې او د هغه پرځای ملک مغدود یا مودود کښیناسته. ملک مودود د خپل پلار ملک سدو د سیاست برخلاف چې له لومړی شاه عباس سره یې د دوستۍ اړیکې درلودلې د هند د ستر واک شاه جهان پاچا په ملاتړ را پورته سو او له خپلو ټبرونو سره یې یوځای پر کال ۱۰۴۷ هجری = ۱۶۳۷ ز د کندهار په سوبې کې له شاه جهان سره مرسته وکړه او له دې امله دغه ورونه د شاه جهان له پلوه د کندهار د کرښو د ساتونکو په توگه وپیژندل شول. ملک مغدود او ورو یې کامران (د کلېد کامرانی = د بریا کونجی لیکوال) پر کال ۱۷۴۰ ز کې ډیلی ته ولاړ او شاه جهان ورته د تودو ولولو په ترڅ کې ښه راغلاست وویل (۱۵).
د هند او ایران دولتونه د کندهار د ښار او ولایت د نیولو لپاره تل د افغانی توکمونو همکارۍ او همغږۍ ته اړ ول او شک او شوپیان نشته چې خپلو موخو ته د رسېدلو په پار د افغانی توکمونو د را خپلولو لپاره د هغوی مشرانو ته د وړیا ځمکو (ډالۍ شوې او شرطی ځمکې) په ورکړه او یا د درناو نومونو اونورو امتیازونو د ورکړې له لارې په درغلنې هغوی پر ځان را تاوول او بیا به یې لښکرې پرې را وڅرخولې. په دې منځ کې د دغې غولوونکې تگلارې پربنسټ د واک تــَلـه د دواړسیالو غاړو په گټه تاویدله او سوبمن دولت به د خپلې خوښې او ملاتړ توکمیز مشر ته پالنه ورکوله او د هغه ملاتړ به یې کاوه او مخالف توکمونه به یې تر دې کچې و ټکول او یا به یې دومره و زپیښل چې له خپل پلرنی ټاټوبی څخه به شړونی ته اړ شول. او له دې لارې یې د خپل واک د ټېنگولو لپاره د افغانی توکمونو په منځ کې د دښمنې د رېښو غځولو ته لاره پرانیستله. په خواشینۍ کله چې د افغانی توکمونو مشران د یوه پیاوړی گاونډوی هېواد (هند یا ایران) تر پالنې لاندې راتلل پرته له دې چې پوه شی نو خپلې رېښې به یې په خپل لاس را ورېبلې او مخکې لدې چې د میرڅی پښې ور لنډې کړی د خپلو سیالو مشرانو او یا هم د خپل خیل او خټک او یا د ټبر چاڼـَولو ته به یې ملا را وتړله.
فرهنگ په دې تړاو لېکی : د ابدالی او غلزایی په ټولنیز جوړښت کې چې ځمکواله او توکمیزه بېلگه یې درلودله له پردې واکمنۍ سره سره د دغو توکمونو غړو بیا هم خپلو خانانو او ملکانو ته غاړه ایښودله او د هغوی له لارې به یې له پردې دولت سره اړېکه ټېنگوله. د نیغ پرنیغې واکمنې لپاره د ایران د دولت هڅې د توکمونو له جوړښت سره ټکر خوړ او ټولې منډې ترړې به نېمگړې پاتې شوې ، نو له دې امله صفوی شاه عباس و پتېېله چې ایرانی چارواکی دې خپلې کړنې د توکمونو د مشرانو له لارې چې بیا یې لوی راهیټ (کلانتر) وبلل ، تر سره کړی. د ابدالی د توکم لومړی لوی راهیټ چې نوم یې په تأریخ کې لېکل شوی د پوپلزی له توکمه ملک سدو دی. نوموړی په ۱۶۲۲ ز کال کې د ډیلی د واکمنو له لاسه د کندهار د ښار په نیولوکې له ایرانی واکمنو سره مرسته وکړه او د صفوی (لومړی شاه عباس) له پلوه د ابدالی توکم د مشر په توگه و پېژاندل شو. وروسته د ډیلی واکمن د صفوی واکمن علیمردان خان په مرسته چې د ایران له صفوی دولت څخه یې مخ اړولی وو د علیزیو او د ملک سدو د پوپلزیو سیالو ټبرونو په ملاتړیو ځل بیا پر کندهار منگولې ښخې کړې .په ۱۶۳۹ ز کال کې صفویان بیا پر ښار را وکټېدل او هغوی د صفویانو له ویرې هند ته په شا شول او د اورنگ زیب له پلوه په ملتان کې مېشت شول (۱۶).
د صفویانو او نادرشاه افشار د تأریخ نامتو لېکوال لکهارت د صفوی د لړۍ د پای په خپل کتاب کې لېکې چې : (غلزیو د لومړی ځل لپاره د لومړی شاه عباس د پاچاهۍ (د اولسمې پیړۍ نېمایی) پر مهال ارزښتمنتوب ترلاسه کړ او وروسته له هغې چې د ابدالیانو د زور او تیریو له امله له کندهاره هرات ته د سېمې د بدلولو لپاره اړ شول نو د غلزیو دویم ټبر په کندهار او زمېنداوَر کې څه ناڅه ارزښت وموند ځکه چې غلزیو خپل دود ته له ټېنگې گروهنې سره سره پرکندهار یې د هندی مغولانو د واکمنۍ پرځای ،صفوی واکمنی او واکمن ته د لومړیتوب په سترگه کتل او لامل یې د لومړی شاه عباس ښه او خپلواک چال چلند وو)(۱۷)
د دغې لېکنې د شالېد پربنسټ ، د صفوی د دولت د بیلتون پالنې او د بَـډې د ورکړې تگلارې او د غلزیو په ملاتړ د شاه عباس ډیرې لیوالتیا پرابدالیانو د غلزیو د پخور یا فشار لامل وو او دغه چاره د دې لامل شوه چې ملک مودود او ټبر یې د شاه جهان په ملاتړ راپاڅېدل او د کندهار د نیولو لپاره یې د مغولی لښکر ملا ور وتړله او کله چې بیا هم صفوی دولت کندهار په خپله ولکه کې راووست نو یو ځل بیا ابدالیان د خپلو سیالو افغانی ټبرونو تر پخور او د صفوی واکمنو د زورواکۍ تر سټک لاندې راغلل چې یو شمیر یې هند ته په کډوال کېدلو یا فراه او هرات ته په تېښتې اړ شول. د لکهارت پر وینا لومړی شاه عباس دغه تگلاره کټ مټ په سُـنی کردانو کې پلې کړه او له هغوی سره یې وَرته چلند وکړ او یو شمیر کـُردی ټبرونه او توکمیزې ډلې یې د خراسان قوچان ته په شړونې اړ کړلې.
د لکهارت پروینا دهغو ابدالیانو شمیر چې د اتلسمې پیړې په پیلیزو شیبو کې په هرات او فراه کې یې استوگنه درلودله ۶۰ زرو کورنېو ته رسېدله. (۱۸) د دغسې یوې غټی بشری ډلې کډ والېدنه په خپله د صفوی رژیم ناتار او تیرغمالی ته نغوته کوی چې په کندهار کې د ناتارگرو واکمنو لکه گورگین (۱۷۰۴ ۱۷۰۹)، او پرابدالیانو له برمانټه گرۍ اووحشت څخه د ډک تیری له لارو تر سره شوې وه. او څرنگه چې د لکهارت وینا ته مو نغوته وکړه د لومړی شاه عباس په وخت کې یو شمیر ابدالیان د هرات څیرمو سیمو ته په گډوالی اړ شوی ول.
افغانی څیړونکی عبدالباری جهانی د مجمع التواریخ له وینا لېکی چې : د ۱۰۰۰ هجری قمری په شا او خوا کې ابدالیان د کابل له کوهستانه چې د هغوی پلرنی ټاټوبی وو د یوشمیر لاملونو له امله را ووتل او د هرات په څیرمو سېمو کې مېشت شول. هغوی په دوبیو کې په بادغیس او په ژمیو کې به په اوبــِه او شافلان کې د هرات په ختېز کې بوختېدل. ویل کیږی چې د شاه سلیمان او د هغه د زوی سلطان حسین صفوی (۱۶۹۴ ۱۷۲۲ ز) د واکمنۍ پر مهال د هرات په شا او خوا کې د هغوی شمیره ۶۰ کورنېو ته رسېدله. صفوی واکمنو هغوی ته په درناوی کتل او د دغه ټـبر مشرانو ته به یې درناو نومونه ورکول. صفوی پاچایانو وَرته چال چلند له غلزیو سره هم کاوه او د هغوی مشر به یې پاچا یا سلطان باله.
ښاغلی جهانی د مجمع التواریخ له وینا لېکی او زیاتوی چې د صفوی شاه سلیمان د پاچاهۍ په وروستیو کې د ابدالی توکم سروال حیات سلطان د هرات د واکمن له یوه مالېه ټولونکی سره شخړه وکړه او په پای کې مالیه ټولونکی و وژل سو. حیات سلطان او ورور یې لښکر خان د صفوی واکمن له ویرې د خپل د ټبر له پېنځو یا شپږ زرو تنو سره ملتان ته و خوځېد. (۱۹).
د مجمع التواریخ په دغه لېږد یا روایت کې دوه ټکی د غور اوڅېړنې وړ دی .
لومړی په هېڅ افغانی لېکل شویو سرچینو کې داسې نغوته نه ده شوی چې گڼې د تاریخ په اوږدو کې دې مخکې او یا وروسته له اسلامه د کابل کوهستان د ابدالیانو د پلرنی یا څېرمه ییز ټاټوبې په توگه را په گوته کړی. یو شمېر افغانی تأریخ لېکونکی لکه : فیض محمد کاتب ، کهزاد ، حبیبی ، غبار ، فرهنگ ، پوهاند میرحسین شاه ، پوهاند محمد علی زُ هـَما او پوهاند کاکړ یو یې هم په خپلو لېکنو کې دغسې یوه ټکی ته نغوته نده کړې. نو لدې څرگندیږی چې د مجمع التواریخ د لېکوال دغه انگېرنه او ادعا بې بنسټه او د منلو وړ نده. د پوهاند حبیبی وینا چې د تأریخی لاسوندو پر بنسټ ولاړه ده ، ۱۰۰۰ هجری قمری کال چې له ۱۵۹۳ زېږدېز سره سمون خوری د لومړی شاه عباس د واکمنی کال دی او د لومړی شاه عباس د واکمنی پرمهال ابدالیانو د کندهار په ارغسان کې د ملک سدو تر مشرۍ لاندې ژوند کاوه. څرنگه چې پورته مو وویل ملک سدو د صفوی شاه عباس له پلوه د ابدالیانو د مشر او د راهېټ (کلانتر) په توگه او له ملک سدو وروسته زوی یې ملک خضر خان په همدغه نامه پېژاندل کېده .
دویم : د سلطان خدا داد زوی حیات سلطان د دویم شاه عباس ، شاه سلیمان او صفوی سلطان حسین شاه هممهالی او د پوهاند حبیبی د لیکنې پر بنسټ د کندهار استوگن وو نه د هرات چې گڼې د هرات واکمن دې ورپسې مالیه ټولوونکی ولېږی او په پای کې دې ووژل سی. وروسته به وگورو حیات سلطان د خپل د اکا د زوی دولت خان چې د دویم شاه عباس او صفوی سلطان حیسن د واکمنۍ پر مهال یو پیاوړی او مخور سړی وو، ترزبېښاک او بې پېرزوېنې لاندې راځی او له خپل ورور او اړوندو کسانو سره اړایستل کېږی چې له خپل ټاټوبې شهرصفا او کورڅخه ملتان ته کډه شی.

د حیات سلطان پلار ، سلطان خدا داد او ورور یې شیرخان چې د خضرخان زامن ول د خپل تره ملک مودود له وژل کېدلو وروسته ( په ۱۶۴۳ ز کې د هند له بابری واکمن سره په جگړه کې ) د ابدالی ټـبر مشری په لاس کې ونېوله. سلطان خدا داد هغه سړی دی چې د توکمیزو جرگو د جوړولو او د دوستۍ د اړیکو د ټېنگولو له لارې یې په کلات (زابل) کې له مېشتو غلجیو ټبرونو سره د ابدالی ټبر تاو تریخوالی ، زړه بډواله او اختلاف اوار کړل. په پای کې هغه له سلطان ملخی توخی ( د غلجیو د ټبر له مشر) سره په دغو جرگو کې دوه اړخیزه پوهاوی ته ورسېد او تړون یې وکړ چې د دواړو اړخونو د واکمنۍ لمن دې د کندهار د لوېدېځ په پینځوس مایلی واټن کې د جلدک سېمه او د گرماب پل سنگی (ډبرین پـُِل) وی. له دغه تړون او پوهاوی وروسته دوی د خپلې واکمنۍ لمنه د ژوب او بوری او د سلیمان د غره تر لمنو و غځوله. په دغه وخت کې د سدوزیو وروڼو پلازمېنه په ټولېز ډول د کندهار ختېز ته د ۳۰ مایلو په واټن کې د شهر صفا په سېمه کې وه.
پوهاند حبېبی وایی چې : د ډیلی له درباره شیرخان ته چې سلطان خدا داد ورور او د خضرخان زوی وو د شهزادگی درناو نوم ورکړل شو حال دا چې د صفوی دربار هم هغوی د میرزا (شهزادگی) په درناو نوم پیژندل. یوځل شیرخان د کندهار له صفوی واکمن سره و نښته او نه یوازې صفوی ځواک یې د 'کوژک' په غاښی کې دړې وړې کړ بلکه هغه خپل د اکا زوی حسین خان (د مغدود زوی) هم په گونډو کړ او اړ شو چې ملتان ته په شا شی او د هند د مغولی سترواک اورنگ زېب (عالمگېر) له پلوه هغوی ته په ملتان کې ځایونه او آړوتی (شرطیه) ځمکې ورکړل شوې. د احمدشاه بابا په وخت کې ابدالی شجاع خان او د تېمورشاه په وخت کې ابدالی شریف خان او رکن الدوله مظفرخان د ملتان سمبالوونکی یا ناظمان (واکمنان) ټاکل شوی ول چې ټول یې د همدغه سدوزی حسین خان له پښته ول (۲۰)
له شیرخانه وروسته سرمست خان او له سرمست خانه وروسته زوی یې دولت خان د کندهار د کرښو د ساتونکو پر نامه وپیژندل شول. مخکې وویل شوی چې د پارس او هند دولتونو د افغانی توکمونو دواړه مشران د درناو نومونو ،درغلنې ، ډالیو او د دریز او رتبو د ژمنو، د ځمکو او آړوتو ځمکنیو شتمنیو له لارې خپل ځان ته لیواله کول. د بېلگې په توگه صفوی دویم عباس د ۱۰۵۹ هجری / ۱۶۴۹ ز کال په لومړیو کې د یوه لېک په ترڅ کې دولت خان ته لېکلی ول چې دې یې د کندهار د کوټوالۍ ایالت پناه کوټوال بللی او د حکومت له پلوه یې ورته په ولکې لاندې هېوادونو کې د یوه لوی ولایت د ورکړې ژمنه کړې وه چې ساری به یې په ایران او هندوستان کې نه وی. (۲۱) د ډیلی دربار هم د افغانی خانانو په تړاو وَرته چال چلند درلود د بېلگې په ډول سلطان محمد درانی (د تأریخ سلطانی څښتن) د هند د سترواک اورنگزیب د شاه جهان زوی آرلېک یا منشور د سلطان ملخی توخی په کور کې لوستلی وو. (۲۲) او دا هماغه کورنۍ ده چې د واکمنۍ او مخورتوب لمنه یې د زابل له کلاته تر غزنی غحېدلې وه.
همدا چې سدوزی دولت خپل ځان تر ډیرې کچې پیاوړی ولید نو د خپلې واکمنۍ او مخورتوب لمنه یې (د سلطان ملخی د کورنۍ د واکمنۍ لمنې ته په لاس اَ چـَولو) تر غزنی او د سلیمان تر غرونو خپره کړه. که څه هم اروا ښاد پوهاند حبیبی د غلزیو د ځمکو پر سر د سدوزی دولت خان او د سلطان ملخی د ځای ناستو تر منځ د نښتو په تړاو څه نه وایی، خو د غزنی تر کرښو او د سلیمان تر غرونو پورې د دولت خان د واکمنۍ د پراخولو په اړه خبرې کوی او دغه کار د ځمکوالې توکمیزې ټولنې په منځ کې له یوې خوا او د گاونډیو هېوادونو د سیالیو د لوخړو او اورونو په منځ کې له بلې خوا له خونړیو جگړو پرته چورلټ ناشونی کار دی. شک او شوپیان نشته چې دولت خان د تورو او شلگرو یا نېزوپه مټ و کولای شول خپله واکمنی د سلطان ملخی په ځمکنۍ واکمنۍ کې پراخه کړی، دې ته کټ مټ د لومړی شاه عباس د واکمنۍ په وروستیو وختونو کې غلزیو د ابدالیو پر سېمې یرغل وکړ او هغوی یې هرات ته په کډوال کېدلو اړ کړل.

دولت خان چې له دغوسوبو او بریاوو وروسته د واکمنۍ په خوبونو کې مسېدلې او نشه وو ، له یوې خوا یې د کندهار د صفوی واکمن پر وړاندې د سرغړاوی او بلوا پاڅون را پورته کړ او د کورواکۍ او خپلواکۍ نغارې یې ودربولې او له بلې خوا یې خپل تربرونه (حیات سلطان او ورور یې لښکر خان او د سلطان خدا داد زامن) دومره وزبېښل چې هغوی ټول یې اړ ایستل چې له خپلو ټولو پلرنیو شتمنیو او ځمکو څخه لاس پر سر شی او په دې ترڅ کې څه نا څه شپږ زره ابدالی کورنۍ ملتان ته کډوالې شوې. حبیبی وایی چې ، سدوزی دولت خان د پـنځوسو کالو په اوږدو کې له کندهاره تر غزنی پورې واکمنی وکړه او د صفوی دولت د بیگلر بیگی (والی) او محمد زمانخان د واکمنۍ لاس یې یوازې د کندهار د کوټوالۍ په د یوالونو کې ور لنډ کړې وو. (۲۳)
فرهنگ هم د سدوزی دولت له ځواکمنوالی څخه خبره کوی او په کندهار کې د یې د ترېنگلی اکر او حالت لامل د دولت خان پاڅون گڼلی او وایی : د سدو خان له پښته د سدوزیو د ټـبـر راهېټ یا کلانتر دولت خان د خپل توکمیز مخورتوب په ملاتړ په کندهار کې له صفوی والی څخه سرغړاونه وکړه او په دغې سیمې اکر او حالت کړکېچن کړ. د اصفهان دربار پرېکړه وکړه چې د دولت د ټکونې لپاره په کندهار کې ټک سری او زمبک (سختگیر او با انظباط) والی و ټاکی او د دغه د تر سره کولو لپاره یې د گئورگى و ختنک په نامه تن نوی گـُرجی مسلمان شوی چې په تاوتریخوالی ،پرغزناکۍ او قهر او بد چال چلند کې نوم درلود و ټاکه . گئورگى چې افغانانو د گرگین پر نامه پېژانده د شاهنواز خان او بیگلر بیگی یا حاکم اعلی د درناو نوم په لرلو سره په ۱۷۰۴ کال کې د گرجیانو او قزلباشانو له ډلو څخه جوړ یوه ځواک سره کندهار ته راغی او هڅه یې وکړه چې د خانانو او سېمه یېزو واکمنو مختورتوب ته د پای ټکی کښېږدی او په کندهار کې د مرکزتر نېغ څار لاندې یوه اداره رامنځ ته کړی. خو دغه سړی له خپلو ټولو ځانگړتیاوو سره سره یو درغلن سړی هم وو او په لومړی سر کې یې د دولت خان له سیالو ابدالی مشرانو د مېنې تارونه و غځول او د غلزیو له مشرانو څخه یې نامتوهوتک امیرخان چې د میرویس په نامه پیژندل کیږی د پاموړ و گرځاوه (۲۴)
گرگین چې درغلن او دوه مخی سړی وو کله چې کندهار ته را ورسېد ، نو د کندهار د ټبرونو په ځانگړې توگه د غلېزیو په منځ کې یې مخوراو نامتو میرویس خان چې د خپل ښه چال چلند له امله وگړو ورته په ټېنگ درناوی درلود د پاموړ وگرځاوه او خپله پاملرنه یې د دولت خان او د هغه د ټـبر پر پرزبېښلو او ځورلو نېغه کړه. هغه د ابدالی د ټـبر یو شمیر سیال کسان وموندل او له هغوی څخه یې د دولت خان په نېولو کې د مرستې غوښتنه وکړه. په خواشېنۍ چې دغو لنډ باورو سیالانو (غزتخان او اتل خان سدوزی) د یوې تورې شپې په نېمایی تور تم کې گرگین او د هغه وینې څښونکی لښکر شهر صفا (د کندهارد ختېزپه ۳۰ مایلی واټن کې) د دولت خان تر کلا راوست. د گرگین ځواکونه تر کلا را تاو شول ، د کلا ور یې ور مات کړ او کلا ته ور ننوتل. گرگین د سترگو په رپ کې دولت خان وواژه او وروسته د هغه زوی نظر محمد خان د گرجی لښکر په غیشواو شلگرو مړکړ. او د دولت دوه نور زامن ، رستم خان او محمد زمان خان د شپې له تیارې څخه په گټې اخیستنې په تېښته بریالی شول او ځانونه یې ارغسان د خپل د ټبر زړه ته ورسول. د دغې پېښې له خبرېدا سره سم د ارغسان ابدالیو وسلې را پورته کړې او له گرگین او د هغه له لښکرڅخه یې د غچ اخېستلو ژمنه وکړه. گرگین له دغه اکر او حالت څخه په ویره کې ولوېده او سولې ته یې غاړه کښېښودله او د دولت خان زوی رستم خان یې د ټـبـر د مشر په توگه په رسمېت وپیژانده او د ابدالی ټـبرد راتلونکو شونو پېښېدونکو غښکو او خطرونو د مخنیوۍ لپاره یې له رستم خانه ، محمد زمان خان (د ستر احمد شاه بابا پلار) د یرغمل په توگه وغوښت او په بېړه یې د ساتونکو تر غیشو لاندې کرمان ته ولېږه چې هلته د یرغمل په توگه تر څار لاندې واوسی. گرگین څلور کله وروسته یې رستم خان هم په چل او درغلنې زېندۍ کړ . او بیا یې د شلگرې یا نېزې په زور د ارغسان له سېمې څخه یې ټول ابدالیان د گرشک او فراه ترمنځ ( په بې اوبو او بې وښو دښتو کې ) شړونې ته اړ کړل . ابدالیانو بله لاره نه درلودله مگر دا چې د شورابک او د فراه په دښتو کې په شپنتوب او پوَندگلوی بوخت شی او یوه برخه یې هم د هرات د ولایت او د اسفزار په څېرمو سیمو کې خوره وره شوه. په بل اړخ کې گرگین له غلجیو سره ښه چال چلند وکړ او د غلزیو د دوستۍ د راخپلولو لپاره یې د ابدالیو یبره ورې (حاصلخیزه ) ځمکې د غلزیو د ټـبر مشرانو ته ورکړې (۱۷۰۷ ز) (۲۵) او له دې لارې یې د افغانی توکمونو ترمنځ د دښمنۍ او بیلتون پالنې زړی وکرل او هر څومره یې چې کولای سوای د ابدالیو او غلزیو ترمنځ سیالۍ کې اورلړونی وواهه او غوړی یې پرې ور توی کړل.
په دغو وختونو کې د هغو ابدالیانو شمېره چې د صفوی دولت د زبر ځواکې واکمنۍ له امله له خپل پلرنی ټاټوبی (ارغسان او شهر صفا ) څخه بې برخې شوی ول او د هرات او سبزوار (شېنډنډ) په سېمې کې کډوال ول تر ۶۰ زرو کورنیو ته رسېدله.
د شاه سلیمان او سلطان شاه حسین په وختونو کې په هرات کې د ۶۰ زرو ابدالی کورنېو له شتون څخه ښاغلی باری جهانی په هـَک پـَک والی زیاتوی چې : د یوه توکم په غټ شمېر کډه کېدنه یا د اوږده مهال په اوږدو کې تر سره شوې او یا داچې کومه ستره ویرلړلې او خونړۍ پېښه رامنځ ته شوی چې دومره پښتانه دې له خپل پلرنی ټاټوبی او کور څخه دغه ځای ته را کډه شوی وی (۲۶).
د دغې لېکنې پر گروهنې د اتلسمې پیړۍ په پیل کې په هرات کې د ۶۰ زرو ابدالی کورنېو شته والی یوه لویه شمېره ده او هر پوه او ځیر سړی هک پک کولو او گومان کولو ته اړ باسی چې د دغسې یوې ډله ییزې کډه کېدنې په تړاو په سوچونو او انگیرنو کې ډوب شی. له همدې امله ماته د انگریز ی څېړونکی او د نظر خاوند پوه بوسورت خبرې په یاد راځی چې د هرات او تخارستان په کرښو کې د قتیبه پر نامه د یوه عربی اورگډی وینې بهوونکی سروال د تورو وهلو په تړاو یې کړې او هپتالیانو د وروستنی ستر لارښود نیزک له ښاد نامو څخه په یادونې وایی : د هغه مقاومت هغه وخت پای ته ورسېده کله چې په ۸۷ قمری (۷۰۵ ز) کې قیبه مسلم پر قرآن د سوگند او د پناه وړنې او خوندیتوب د ژمنې په کولو په درغلنې نېزک ونیو او ویې واژه. د نیزک جنگیالی چې د هغه له اړوندو ټـبرونو څخه ول د خپل لارښود مشر له پوپناکېدنې وروسته پرته له شک او شوپیانه د هرات په شمال یعنی په بادغیس او د بالامرغاب او د هرات په نورو شنو رغیاڼو کې په خپل کلیوالی او پوندگلوی ژوند بوخت شول او شمیر یې په اتلسمې پیړۍ کې چې له نورو ابدالیانو سره د هرات څېرمه سېمو ته په شړونی اړایستل شوی ول تر ۶۰ زرو کورنېو پورې رسېده.
کله چې هغوی ولېدل او و یې اورېدل چې کندهارمیشتو غلزیو ټـبرونو و کولای شول د صفوی واکمنۍ منگولې له خپله سره لېری کړی او خپله کوراکی تر لاسه کړی نو په ملتان کې د سلطان حیات خان زوی عبدالله خان ته یې خبر ور کړ او له هغه یې وغوښتل چې هرات ته ورشی او د هغوی مشری په غاړه واخلی چې د صفوی د تنگ لېدې ، متعصبې او ناتارگرې واکمنۍ منگولې دې د خپلواکۍ د څپو په پاڅون کې د هغوی له غاړې ورلنډ کړی اوهمداسې یې وکړل. په راتلونکی برخه کې به د صفوی واکمنۍ پروړاندې د ابدالیانو له پاڅون او یون څخه خبری وکړو
پای
۲۰۰۸/۷/۲۲

اخځ او سرچینې

١- پوهاندحبیبى، تاریخ مختصرا فغانستان، نجمن تاریخ خپرونه، کابل، ١٣٤٩ش، پ ٢٣٤
۲- معصوم هوتک، پښتنی قبیلې او روایتی شجرې، پ ٤٤
۳-تاریخ طبرى، د ابوالقاسم پاینده ژباړه، ۵ ټوک ، پ٢١٥١
۴- اکادمیسین داکترجاوید، اوستا، سوئد ١٩٩٩، پ ٥٨
۵- پوهاند حبیبی،تاریخ مختصر افغانستان،پ ۷۹- ۸۰
۶-ادموندکلیفوردبوسورت،تاریخ سیستان( ازآمدن اعراب تا برآمدن صفاریان)، د حسن انوشه ژباړه، د تهران ١٣٧٤ چاپ، پ ٣٩-٤٠
۷- دغه طالقان د تخارستان له طالقانه جلا د جوزجان یا گوزگان له اړوندو سېمو د اندخوی په لوېدېځ کې مرو رود (مرغاب) ته نېږدې چیچکو ته څېرمه وو ( سرزمین های خلافت شرقی پ ۴۴۹ )
۸-حبیبی، هماغه اثر، پ ۷۹-۷۷
۹-پوهاندحبیبی، هفت کتیبه قدیم، پ۷
۱۰- تعلیقات تاریخ بیهقی،ج۳، پ ۱۱۵۱، د سعید نفیسی چاپ ،نیزرک: سیستان، سرزمین ماسه ها وحماسه ها، ټوک۲، پ ۱۴۶،د افغانستان د علومو د اکاډمۍ چاپ ،غوایی ۱۳۶۷ش
۱۱- حبیبی، تاریخ مختصر افغانستان، پ ٢٣٤،۷۹
۱۲- بوسورت ،تاریخ سیستان، پ۷۸ ،۷۹
۱۳- د زنبیل شاهانو او د کابل د وگړو د پاڅون او مقاومت په اړه د نورو مالوماتو د ترلاسه کولو لپاره وگورﺉ ، حماسه قیامها اتمه څپرکۍ له همدغې لېکنې (ا. سیستانی ژ)
۱۴- حبیبی، هماغه اثر، پ ۲۳۴، لکهارت، انقراض سلسله صفویهد مصطفى قلى عماد ژباړه، چاپ ١٣٦٤،تهران، پ ١١٠
۱۵- حبیبی،تاریخ مختصر افغانستان،پ ۲٣۵
۱۶-فرهنگ، افغانستان درپنج قرن اخیر،ټوک ۱، پ۷۴- ۷۵
۱۷- لکهارت، انقراض سلسله صفویه، پ ۱۶۳- ۱۶۴
۱۸- لهارت، هماغه اثر، هماغلته
۱۹-باری جهانی، هرات، پښتانه او لویه لوبه، پ ۱۳۹
۲۰- حبیبی ، هماغه، پ ۲۳۶
۲۱- حبیبی، هماغه، پ ۲۳۶، لکهارت، هماغه اثر،پ ١١١
۲۲-غبار،حبیبی، مختصر، پ۲۳۲
۲۳- حبیبى ، تاریخ مختصر افغانستان، ابدالیان پ٢٣٤
۲۴ - فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ټوک ١، پ ٧٥
۲۵- غبار، افغانستان درمسیرتاریخ، ټوک۱،پ ۳۱۷
۲۶- باری جهانی، هرات، پښتانه او لویه لوبه، پ ۱۳۹T