اعلیحضرت شاه امان الله خان غازی (۱۸۹۲- ۱۹۶۰)
شاه امان الله غازی
هغه لارښود چې پر هېواد ، خپلواکۍ او وگړو مَـین وو!
دهېواد د خپلواکۍ د بیا ترلاسه کولو په لمانځورځوکې هغه نوم چې له خپلواکې سره نه
بېلېدونکې تړاو لری د اعلیحضرت شاه امان الله خان غازی نوم دی. کله چې د هېواد له
خپلواکۍ څخه نوم اخیستل کېږی نوپه هېواد کې به په څه پوه، په خپلواکۍ مین، آزادېپال
او هېوادپال و نه موندل شی چې له هغه سره جوخت د خپلواکۍ د گټونکی سروال، هېوادپال
اوسرښندویه نومیالی غازی اعلیحضرت امان الله خان په یاد ونه لویږی اود هغه ارواښاد
نوم په درنښت یاد نه کړی.
د افغانستان په تاریخ کې د هېواد د پاچایانو، شهزادگیو، امیرانو او ولسمشرانو په
کتار کې (په دریو لسیزو کې بنسټپالو کیڼ او ښی اړخوډلومشران) له احمدشاه بابا
وروسته هېڅ یویې له غازی پاچا امان الله خان سره په هېوادپالنۍ، له خلکو سره مینې
او د خپل سرلوړی هېواد له خپلواکۍ سره په مینې او هم د هیواد په کورنېوچاروکې د
پردیوله لاسوهنوسره په دښمنۍ کې برابری نشی کولای.
تر اوسه د افغانستان حق پالونکی او حق پـَلـَوی ولس د غازی اعلیحضرت امان الله خان
نوم دغه سترملی ولسی اوسرښندونکی شخصیت په ژوردرنښت یادوی او د زړه له کومې ورته
درناوی لری. دغازی امان الله خان نوم د هېواد له خپلواکۍ سره نه شلېدونکې تړاو لری
او دهغه دروند شخصیت ته سپکاوی کټ مټ د هېواد آزادۍ او خپلواکې ته سپکاوی دی. ځکه
چې د هېواد وگړو د خپلواکې د بیرته ترلاسه کولو لپاره ددغه غازی هېوادپال ترمشرۍ او
د سروالې پوهې ترسیوری لاندې خپلې سپیڅلې وینې توی کړې او خپله خپلواکی یې د زبېښاک
له ستونی را وایستله. څه ناڅه د نهو لسیزو په تیریدا بیا هم کولای شو دسپین
روبوهیوادوالو او مشرانود یادونو د اورېدلو په وخت کې پوه شو چې د ولس دزړونو په
منځ کې ددغه ستراو له پرتمه ډک لارښود مشر د دریزاو معنوی گرانښت ځای ځایگی چیرې
دی.
اعلیحضرت شاه امان الله خان غازی، یو ژور روڼ اندی، متواضع اوسپیڅلې ، له وگړو سره
د ښه چلند خاوند اودهیواد پر خپلواکۍ اوپرمختگ مین پاچا وو. د هېواد له وگړو سره
دهغه کړنه او چال چلند له پاچاهۍ او ان د پرمختگ غوښتونکوله غورځنگه مخکې د خلکو
پرژبه وواو د هغوی په زړونو کې یې ځانگړی ځای درلود.د امیرحبیب الله په دربارکې د
هېواد دیو شمیرپوهانو،ځمکوالواو اغېزمنو مشرانو زامن د ((غلام بچه گانو)) ترنامه
لاندې راټول او د دربار له رموزه ښه خبر خو د امیرله چال چلنده زړه تورن ول؛ نو د
امان الله خان د دغوځانگړتیاوو اوسپیڅلی کرکترله امله ول چې دغه روڼ اندی د امان
الله خان گردچاپیره یوه سیاسی کړۍ راتاووی او هغه یې د یوې سیاسی ټولنې د مشرپه
توگه چې د (جوانان افغان/افغان ځوانان) یا (مشروط خواهان دوم)پرنامه یادېدله وټاکه.
لدې امله د شاه امان الله غازی نوم د (جوانان افغان/افغان ځوانان) یا (مشروط خواهان
دوم) له نوم سره نه شلېدونکی تړاو لری او هرڅوک که وغواړی د شلمی پیړۍ د لومړیو درو
لسېزو د مبارزو په تأریخ کې شننه او څېړنه وکړی ، نو هرو مرو به د لومړیو او
دویمومشروطه غوښتونکو نومونه او په سرکې دهېواد د خپلواکۍ د گټونکی، هېوادپال او
پرمختگ پالونکی پاچا امان الله خان نوم ورسره جوخت اخلی.
شاه امان الله خان
د(امیرحبیب الله خان زوی، دامیرعبدالرحمن خان لسمی، دامیر محمد افضل خان
کړوسی دامیردوست محمدخان کوسـَی، د سردار پاینده خان کـَودی چې پاینده خان د
حاجی جمال خان بارکزی زوی وو او د ستراحمدشاه بابا په وخت کې ژوندی وو) د
۱۲۷۱ل کال (۱۸۹۲زکال)د جون دمېاشتې په لومړۍ دپغمان په دره زرگرکې د(طاق
ظفر) په سېمه کې دملکې سرورسلطان له لمنۍ چې لقب یې (سراج الخواتین)وو
سترگې پرنړۍ وغړولې. دامان الله خان مور سرورسلطان دشاغاسی شیردلخان لور
چې(د امیرشیرعلیخان د دربارشاغاسی وو) او د خوشدل خان بارکزی خور وه چې دغه
کورنۍ د هغه د پـَیر یا دورله سترو خانانو څخه وه.
افغانی پوه ډاکټر اسدالله حبیب د (دوره ِ امانی) دلېکنې په سرېزه کې لېکی :( په
داسې حال کې چې د هېڅ ډول ستروای او د پـېښود انځورونې موخه نه لرم ، نه سم کولای
هېره کړم چې د امیرامان الله خان پروړاندې د زورزیاتی ، ناتار او له انگریزسره د
معاملې بېلگې ډیرې وې او زموږد هېواد په تأریخ کې د هوساینې د لارې پرځای ، له
کـَندَوُنو،غوچوړو اوپیچوموډ کې لارې هم ډیرې وې او هغه دغه له اغزو او ننگونو ډکه
لاره غوره کړه چې دخپلې پاچاهۍ بنسټ یې پرې کښېښود) ډاکټرحبیب زیاتوی :(نوموړی
امیرخپلې ټولې هڅې د خپلومخکنیو په څېرد سیالوډلو دراپرځولو په لاره کې ونه لگولې
بلکه د واکمنۍ له کړۍ دباندې راووت او لویوکارونو لکه دخپلواکۍ بیرته ترلاسه کول، د
هېواد پرمختگ، د پوهنۍ او فرهنگ لوړتیا او دگړولپاره د مدنی معاصرۍ ښیرارۍ او
برابرولو ته یې ملا وتړله. د هغه گامونه د ختیزوټولنو له لرغونوخویونو سره سمون نه
خوړاولویدېځو دولتونو هغه ته د یو غیرعادی او زیږمشرپه توگه کتل اوپرته له شکه چې
هغوی ته د امان الله خان مېړانه او هېلو ته د رسېدلو سپیڅلې توده مېنه له بدسترگۍ
او رخې سخې تشه نه وه). (۱)
د افغانستان د حق پالونکی ولس پرغاړه د اعلیحضرت شاه امان الله خان کوشنی حق،
دهېواد دبشپړۍ خپلواکې ترلاسه کول دی. شک نسته چې کــه هغه دخپل هېواد دخپلواکۍ
لپاره د انگریزپه وړاندې وگړی جهادته نه وای رابللی او د خپلو مخکنیو په شان یې له
انگریزسره جوړجاړی کړی وای اود هېواد په چاروکې یې د هغوی لارښوونو ته غاړه ایښودلې
وای، ښایی د ژوند ترپایه د افغانستان دپاچاپه توگه پاتې شوی وای اوترهغو چې
انگریزانونه وای غوښتی ، هېڅ چابه د هغه دځای ناستۍ لپاره سرونه نه وای پورته کړی.
خو هغه چې پرخپلواکۍ او دخپل هېواد د وگړوپرسرلوړۍ مین وود پاچاهۍ دغه تخت اوتاج یې
د هېواد د خپلواکۍ په لاره کې کښېښود اود تاج په سرکولو په لومړۍ اونۍ کې د عیدگاه
په لوی جومات کې د کابل سپېڅلوښاریانواو ددولت مأمورینو ته په خپلې لومړۍ څوساعته
وینا کې د افغانستان د بشپړۍ خپلواکۍ غږپورته کړ او خپله پاچاهۍ یې د هیواد دبشپړۍ
خپلواکۍ په آړ یا شرط اعلان کړه او ویې ویل:(لومړی خپل سپیڅلی ولس ته اعلان کوم او
زیری ورکوم چې زه د افغانستان د پاچاهۍ تاج د افغانستان د کورنۍ اوبهرنۍ خپلواکۍ په
سپیڅلی نوم پرسر ږدم)(۲).وروسته یې د افغان له آزادیپال ولس څخه وغوښتل چې ددغې ملی
هېلې په ترسره کولو کې هغه ته لاس ورکړی.اعلیحضرت امان الله خان د کابل ښاریانو ،
سرتیرواومأمورینو ته دخپلې یوې بلې وینا په ترڅ کې چې د سفربری جامې یې په ځان کې
وې د عیدگاه په جومات کې وویل:
(گرانه ولسه! زه به د سرتیرۍ دغه جامې ترهغو له ځانه ونه باسم چې دهېواد د سپیڅلې
مورپرځان مې د خپلواکۍ جامې نه وی ورپه ځان کړی. زه به دغه توره په تیکی کې
کښـېـنـږدم چې د ولس د حقونو لوټونکی مې پرځای یې نه وی کښېنولی! اې زما سپیڅلیه
ولسه او اې زما سرښندویو سرتیرو! دهېواد دژغورنې لپاره خپله وروستنۍ شتمنی راډګرته
کړﺉ، راځـﺊ چې خپل میړنی سرونه دهېوادپه سپیڅلې لاره کې بلهاری کړو!)(۳)
شاه امان الله د سفربری په جامو کې (۱۹۱۹)
شاه امان الله خان ولېدل چې انگریزانود افغانستان د په رسمېت پېژندلو په اړه دهغه
لېک ته چې له نورو خپلواکو هېوادونو سره د یوه خپلواک او کورواک هېواد په توگه
برابرحقونه ولری، ځواب ندی ورکړی ، نو د ۱۹۱۹ کال داپریل د مېاشتې پر ۱۳ نېټې چې
دانگلیس سفیر هم په هغې غونډې کې ناست وو د یوې ویناپرمهال وویل :
(زه ځان اوخپل هېواد له کورنی او بهرنی اړخه په بشپړډول خپلواک اعلانوم. وروسته لدې
زموږهېواد د نړۍ د نورودولتنواوځواکونوپه څیریو خپلواک هېواد دی او د سرد یوه ویښته
په اندازه هېڅ ځواک ته اجازه نه ورکول کېږی چې د افغانستان په کورنیواوبهرنیوچاروکې
لاسوهنه وکړی او که څوک دغسې یوگام پورته پورته کړی نو پردغه توره به یې غاړه ور
غوڅه کړم) او بیا یې مخ دانگریزسفیرته ور واړاوه او وېې پوښتل :(څه مې چې وویل پوه
سوﺉ!) د انگلیس سفیر په ډیردرناوی ځواب ورکړ:(هو پوه سوم.) (۴)
وروسته ځوان پاچا د خپل برخلېک د ټاکلولپاره له انگریزسره د جهاد ملا وتړله. د ځوان
پاچا دغه نوښتگرغږته پر خپلواکۍ مېن افغان مسلمان ولس په خوښۍ ځواب ورکړ اود
خپلواکې د ترلاسه کولوپه لاره کې یې د سراومال په بلهاری کولو او سرښندوینې دهغه
وخت د نړۍ له لوی ځواک یعنې انگلیس سره د جگړې چمتوالی ونیو.
په دغه وخت کې په هنگری کې د انقلاب دبریالیتوب خبرونه رارسېدل. په آلمان کې د
۱۹۱۸ز کال د انقلاب له ماتې سره سره انقلابی اکریاحالت واک چلاوه. په ترکېه کې
دخپلواکې جنگیالی لارویان د جنرال کمال اتاترک ترڅنگ کړۍ جوړولې. دهند هېواد هم په
څپڅپانده اکر کې وو. د۱۹۹۱ز کال داپریل په لومړیوکې دهغه هېوادپه هرگوټ کې ټولیزه
کاربندی پیل شوې وه : په بمـیی ، لاهور، ډیلی او د هندپه نوروښارونوکې د
ناکراریوڅپې خورې وې او له پولیس اونېواک گروسرتېروسره دلاس اوگریوان کېدلو لړۍ
خپره وه. داپریل پر۱۳ ورځ دامرتسرپه ښارکې دوه زره ووژل او په زرگونو نورټپیان شول چې
دا ډیره بوږنونکې وه. دهندپه میلونونو لوږې ځپلی ولس د ورهڼگرو یاکسبگرو اود
کارگرانو له غوښتنو څخه ملاتړ کاوه (۵)
په دغسې یوه اکریاحالت کې ووچې شاه امان الله په پرله پسې ټوگه د انگریزپه وړاندې
دکابل د وگړو اوگڼ شمیرټولنیزو
پاړکویا طبقاتو ترمخ ویناوې کولې او دولس له سرښندویه هرکلی
سره مخامخ کېدلې. د عېدگاه په جومات کې په یوې ویناکې یې وویل: (دافغان زړه وره
اوپه لوی څښتن مـَیـنـه ولسه! اې زمریو!د بریتانیې حکومت په درغلنې او بې شرمۍ دوه
ځله زموږپرهېواد یرغل وکړ اوغوښتل یې خپلې ککړې منگولې په سیمی کې ښخې کړی، اوس
غواړی چې زموږټاټوبی چې پلرونه
مو پکې ښخ دی لوټ کړی، زموږپرتم،ننگ او هم زموږشخصیت او
افغانی ځانگړتیا له منځه یوسی ، غواړی زموږخپلواکی اوښیرازی له منځه یوسی ....)(۶).
دپانگوالۍ پروړاندۍ د پاچا زیږو اوشدیدو ویناوو د وگړوپه منځ کې دهغه منښت اوگرانښت
لا پراخه کړ. یوه ورځ وروسته د کابل ښارپه زرگونوښاریانو د حبیبې د ښوونځی له زده
کوونکوسره یوځای د انگلیس د سفارت ترمخ لاریون وکړ اودانگلیس په وړاندې یې غږونه
پورته کړل. شاه امان الله د ضدانگلیسی خپلواک سیاست اوتگلارې په راخپلولوورځ په ورځ
دوگړوپه زړونو کې دروندځای موند او ددغه گرانښت له امله ده چې هغه دهېواد دسیاسی
خپلواکۍ د بیرته ترلاسه کولو په لاره کې دافغان ولس دسترې جگړې اعلان وکړ اود
افغانستان زړه ورولس یې له پیژندل شوی دښمن یعنی انگلیس سره دخپلواکۍ دژغورنې دریمې
جگړې ته راوباله.
دافغانستان هېوادپالوخلکو د ځوان پاچا دغې غوښتنې ته ځواب ووایه او د ۱۹۱۹ کال د مې
د مېاشتې تر ۳ نېټې پورې یو ۶۰ زریز ځواک جوړسو.دغه ځواک دهېواد له گڼ
شمیرتوکمونوڅخه جوړ وو هغوی د ورورۍ او خپلواکۍ غوښتنې په گډواحساساتو له خپلو زَړو
وسلوسره چې دانگلیس په دویمې جگړې کې یې ترلاسه کړې وې جگړې ته ملا وتړله. نا روزل
شوی ۴۰۰۰ یز توپچی ځواک له خپلو زَړو وسلواو ډیرو لږو تجهیزاتو سره له دغه کوشنی
پوځ سره ملگری وو. خو دښمن څه وکړل؟ دښمن ددغه کوشنی ناروزل شوی پوځ پروړاندې لومړی
۳۲۰ زره او وروسته یې ۷۵۰ زره روزل شوی سرتیری او افسران چې
له ۱۸۵ تر۴۵۰ زرو باروړنکی
څاروی هم ورسره وو اوپرهغوی یې خپلې وسلې ایښودلې وې او له سلگونو جنگی الوتکوسره
له افغانستان سره دجگړې په موخه دافغانستان سویلی اود سویل لوېدیځو کرښو پرمخ
یې
راوخوځول.(۷) دافغانستان پوځی اوزار او د پوځ جنگی مهماتو د بریتانېې له وسلو سره
چې په پرمختللو وسلو اوجنگی الوتکوسمبال وو په هېڅ راز برابروالی نه درلود خو له
دغه څرگندپوځی کمښت او نابرابروالی سره سره د افغانستان پوځ د ناتارگرو تیری کوونکو
په وړاندې له ځانه اتلواله مقاومت څرگند کړ.
دانگلیس له نېواک سره دافغانستان دولس او د خپلواکۍ لپاره اتلواله پاڅون چې له
لومړۍ نړېوالې جگړې څخه په هسکه غاړه راغلی وو د ولس ملی هېوادپالو احساساتوته نوې
ساوبخښله او د هېواد د خپلواکۍ د لړۍ د پاڅون لمنه په بې سارې توگه پراخه شوه. له
پښتنوتوکمونو څخه خپلخوښو جنگیالیو د خیبرله غاښی تربلوچستانه د بریتانوی نېواک
گروپه وسله والوځپلو اوشاتمبولو کې ستره ونډه ولوبوله. د خپلواکۍ دغه پاڅون ته د
بریتانوی هند وگړوښه راغلاست ووایه. په توکمېزوسیموکې پراته د بریتانیی په
لښکرکوټونوکې هندی سرتیری د افغانستان پوځ ته راواوښتل. په همدې وخت کې دبمبیی،
لاهور،امرتسراود نېمې وچې په نوروښارونو کې د نیواک گرود ځان غټاوی پروړاندې د هند
د وگړو نا آرامی او کاربندی دانگلیس د تیری کوونکود روحیې په تضعیف اود چال چلند په
بدلون کې بې اغیزې نه ول.دلته ده چې د انگیس د نېواک په وړاندې د وگړو دَرېدنه
اومقاومت، انگریزان اړکړل چې په راولپنډۍ کې د سولۍ د خبرو اترو لپاره اوربند ته
غاړه کیږدی(۳جون ۱۹۱۹)
په دغسې یوه اکرکې ول چې د افغانانو د جگړود اهمیت په اړه د بلشویکانو یوه مشر
وویل: (د پانگوالی د زبېښاک په اکریاحالت کې د ولسی پاڅون د انقلابی مورچل اړېنه
آړیا شرط دا ندې چې په غورځنگ کې دې هرومرو پرولتاری جنگیالی گډون ولری اوگڼې
غورځنگ دې یا ولسپاله یاانقلابی تگلاره ولری اویا دې پردموکراسۍ ډه ډه لگولې وی. له
څرگند اړخه که ورته وکتل شی نو د افغانستان د خپلواکۍ لپاره د افغان امیر جگړه سره
لدې چې دی او ده ته نیږدې دوستان اوملگری یې د پاچاهۍ غوښتونکی دی، بیا هم یوه
انقلابی جگړه ده، ځکه دغه جگړه پانگوالی شاړې
واړې کوی،ځواک یې له ویشاک سره مخاموی
اوسټه یې ورباسی )(۸).
هرگوره د غازی اعلیحضرت شاه امان الله خان د سپیڅلې هېوادپالنې اویوژبې مشرۍ
ترسیوری لاندې دافغانستان سیاسی خپلواکی ترلاسه شوه او یوځل بیاافغانستان خپل له
لاسه تللی نوم او پرتم ترلاسه کړاو د نړۍ د خپلواکوهېوادونو په کتارکې ودرېد(د
۱۲۹۸ل کال د زمری د مېاشتې ۲۸ چې د ۱۹۱۹ ز کال د اگست د مېاشتې له اتلسمې سرسمون
خوری)، او له دغې ورځې وروسته افغانانو داگست ۱۸ چې د زمری د مېاشتې ۲۸ کیږی دهېواد
د خپلواکۍ د بیاترلاسه کولو ولسی ورځ وبلله.
ملی یووالی ، د شاه امان الله خان ستره هېله
امان الله خان په ۱۲ کلنۍ کې
په عین الدوله ونومول شواو په ۱۹۱۳ز کال کې یې د محمودطرزی له لور ثریا سره
د شهرآراء په ماڼۍ کې واده وکړ او په ۲۷کلنۍ د ۱۲۹۷ل کال (د۱۹۱۹ کال
دفبروری ۲۸) د جمعې په ورځ د افغانستان پاچاهۍ ته غوره شو. هغه له لس کلنۍ
پاچاهۍ وروسته د۱۹۲۹زکال د مې دمېاشتې په ۲۴ نېټې دې ته اړایستل شو چې
هېواد پریږدی او ایتالیا ته ولاړ او وروسته له ۳۱ کالود بې وزلۍ ژوند له
تیرولو د۱۹۶۰زکال د اپریل دمیاشتې په ۲۵ چې د ۱۳۳۹ل کال د غوایی د مېاشتې
له ۵ سره سمون خوری دسویس په هېواد کې دسترگې دسرطان دناروغۍ له امله سترگې
له نړۍ وتړلې او دهغه دوصیت پربنسټ، جنازه یې افغانستان ته راولېږدول شوه
او په جلال آباد کې دپلار ترڅنگ خاورو ته وسپارل شوه
روڼ اندی اوپرمختگپال پاچا له ټولوسکالو مخکې د افغانستان د ملی یووالی د بنسټ
ټینگولو ته پام را واړاوه اودغه ولسی یووالی یې په ډیرې پوهې د وگړو د
برابروحقونوپربنسټ د قانون په هېنداره کې په خوځښت راوست. له دغو بدلونونوڅخه
یواړین بدلون د دولت د ټولنیزوسماونو د لومړۍ لړۍ،د اساسی قانون یا دافغانستان د
دولت د اساسی نظام لېک د اډانې وړاندیز او منل ول چې په ۱۳۱۰ ل کال کې په ننگرهارکې
په ۸۷۲ کسیزې لویې جرگې کې چې په خپله پاچا یې مشری کوله تر خبرواترولاندې ونېول او
بیا ومنل شو او د افغانستان په څو زره کلن تأریخ کې افغانستان د لومړی ځل لپاره د
انسانی حقونوپربنسټ ولاړ د یوه اساسی قانون څښتن شو. دغه قانون چې په ۷۳ مادوکې
سمبال او منل شوی وو په خپلې ټولیزې څپرکۍ کې یې د : برابرۍ پربنسټ شخصی آزادی، د
مرییتوپ پرړنگونې، درَسَنیو،کار، ورهنگړتوب(کسب) اوزده کړې پرآزادۍ ،د استوگنې
پرخوندیتوب، د شتمنیو د مصادرې پرمنع کولو،د بیگاراوغیرقانونی ځورونوپه له منځه
وړلو اونورو کې غبرگون موندلی وو. (۹، ۱۰، ۲۲، ۲۴ مادې) ددغوښېگڼوترڅنگ په شپاړلسمې
مادې کې راغلی ول چې : (دافغانستان ټول وگړی دشریعت اوقانون له مخې له برابروحقونو
او پازوالی یا'مسوؤلیت' څخه برخمن دی). داساسی قانون ۱۱ مادې حکم کاوه :(په
افغانستان کې دمرییتوب ټول بنسټونه بند دی) دهمدغې مادی پربنسټ دکابل په ښارکې څه
ناڅه اوه سوه هزاره مرییان او کنېزانې دهغوی دخانواکو له منگولو اوکورونو څخه
خپلواک شول. له دغه ځایه ده چې هزاره وگړی دهربل توکم په پرتله دشاه امان الله په
ملاتړراپورته سول او ترهرچا زیات د سقاوی درژیم دتورو اوبلونسې 'غضب' په تورتم کې
وزبېښل شول.
د هېواد نامتو تأریخ لېکونکی ارواښاد غبارمنی چې ددغو قانونی موادو روح دا وه چې په
عملی ډول پلی کېدل او د درغلنې له ککړوالی، ځان ښودنی او چل څخه پاک ول.د بېلگې په
ډول مذهبی لمانځنې اودودونه او د امامېه مذهب دلارویانو تکېه گاه گانې آزاده شولې.
د کندهار، غزنی ، جلال آباد او د کابل د پوهنې په ټولنه کې دافغانستان د هندوانو
یویو ټاکل شوی استازی ته ځای ورکړل شو چې په اداری چاروکې د برخې څښتنان شول اود
هندوانو له پگړیو د ژیړرنگ خنډ اود هغوی د جزیې د پاتې پیسو برخه (د شاه امان الله
خان د ۱۲۹۹ ل کال =۱۹۲۰ز کال د فرمان له مخې) لېرې شو. (۹) او د هندوانوماشومان په
ملکی اوپوځی ښوونځیو (د حبیې او حربیې لیسې) کې ومنل شول او نورد توکم، ژبې، مذهب،
ټبراو ډلې له مخې، نژادپالنې اوتوپیرپالنې ته ځای نه وو،دمحمدزیوپرپله پسې (مستمری)
اوټبرنی وړیا تنخوا اود خانانواوملایانومخواکۍ (امتیاز) ته د پای ټکې کښېښودل شو او
ولس په حقونوکې له یو بل سره برابروگڼل شو(۱۰). د دنمارکی پوه استااولسن په وینا:
د افغانستان په اساسی قانون کې د افغانستان وگړوته هغه حقونه ورکړل شوی ول چې کټ مټ
د لوېدېځو لیبرالو هېوادونو په قانونوکې ول. د(افغان) ولسی اوملی پیژاند یاهویت د
برابروحقونود خوندوی کولوله لارې د هېواد ټولووگړو ته ورکول کېده.د افغانستان په
ټولنه کې اساسی قانون یو انقلاب وو، او دغه قانون نه یوازې د هېوادوالو پرمدنی
حقونود منښتې گوته ایښودله، د دولت چلونکی ځواک یې سمبالاوه او د کابینې پازوالی یې
روښانوله بلکه د پاچا واک یې رالنډواوه اود(۷) مادې پربنسټ دپاچاواک یې د قانون
ترسیوری لاندې راوست او په افغانستان کې دیواړخیزې دودیزې شخصی ناتارگرې واکمنی
پرځواک یې د پای ټکی کښېښود. (۱۱)
کله چې شاه امان الله په دندوکې د قانون پلی کولو ته ملاوتړله دهغه پروړاندې د
دښمنیواودمخالفت د ټغر لمنه پراخه شوه. هغه څه چې پاچا نه منل د خپلوانواو
نورومخورو اغیزمنوکسانو د ملاتړ اومکلفیت بنسټ وو.دلته ده چې کله پاچا د محمدزیود
کورنۍ اونوروخانانواواغیزمنوروحانیونو وړیا تنخوا یا مستمری له منځه یووړه، یاکله
چې د خپلومورَنیو خپلوانو د زندانی کولو امربه یې ورکاوه معنی یې داه وه چې خلکو ته
څرگنده کړی چې ټول وگړی د قانون په وړاندې یوبرابردی اوهېڅ چاته تربل لومړیتوب نه
ورکول کیږی اوهرڅوک چې د قانون له اډانې پښه وغځوی نود قانون پربنسټ به جزاء وینی
خو د پاچا دغه چال چلند لږترلږه د ستاینې اودرناوی وړ یوغبرگون را ونه پاراوه او له
ټبرنیو- توکمیزو دودونوڅخه په وتلومحکوم وگڼل شو.
شاه امان الله خان دولس یاملت ملی یووالی ته لومړیتوب ورکاوه اوکله به یې چې دملی
یووالی خبرې کولې نوهېڅکله به یې خپلې ولولې اواساسات نشوای پټولای. په ۱۳۴۰ ل کال
کې د کندهار د سفرپه ترڅ کې د لړم د میاشتې اوومه د جمعی په ورځ د جمعی له لمانځه
وروسته چې پرخپل امامت یې لمونځ اداء کړ د خرقې مبارکې په جومات کې د لمانځه د خطبې
په ترڅ کې د ملت د یووالی په اړه یې ډیرې خبرې وکړې اود خبرو په یوې برخه کې
وویل(هرڅوک چې په افغانستان کې ژوند کوی ،پرته له توپیره ورته افغان ویل کیږی. بیا
نو درانی ، غلجی اواڅکزی او اوپره څه معنی لری؟). پاچا د (اوپره)د وییکی کارونه
دهغو توکمونو اوټبرونولپاره چې گڼې بې خوځښته او بې سره دی ناجایزه اوسپکاوی وگاڼه
او کارَونه یې په ټېنگه منع کړه او دغه ټول توپیرونه اوتوپیرپالنه یې د دښمن په لاس
کې ترټوله ښه وسله وبلله او ویې ویل:(زم&
