مېوندی اتله ملاله

خال به د یار له وېنو کښېـږدم     چې شېنکی باغ کې ګل گلاب وشرموېنه
که په مېوند کې شهېد نه سوې     خداېږو لالېه بې ننگۍ ته دې ساتېنه

هو! موږ دلته دملی اتلی ملالی خبره کوو، هغه ملاله چی دغازیانودلاری سره ځلانده اوبله ډیوه شوه اودخپلواکی پرځلیدونکی لمر ئی خپل نوم پخپلوسپیڅلووینوولیکه اوپښتنی لنډیوئی دهیواد په هر رود اوهرگودر، سیمه اوغرپیاوړی ازانگی خپری کړی.
د (۱۸۸۰) زیږدیز کال دجولای د میاشتی (۲۷) نیټه چی د (۱۲۵۹) کال دزمری دمیاشتی له (۴) سره سمون خوری دسه شنبی ورځ وه اودمیوند په وچی دښته کې دغازی محمد ایوب خان ترمشری لاندی دهیواد له هرگوټ څخه زلمیان راټول شوی ؤ له پرهنگیانوسره دهیواد دبچیانودوهمه جگړه وه. انگر یزی سرچینی وائی چی په برتانیی کې دمیوندملالـــــۍ داتلولی ونډی په اړه څوک نه پوهیدل اودوی وائی چی عجیبه خولاداده چی ولی دمیوندۍ ملالۍ نوم زموږدجگړوپه پیشلیک کې ندی لیکل شوی: دمیوندپه بریالی جگړه کی دغازی محمدایوب خان نوم ځلانده ښکاری. ملالـــــۍ دمیوندولسوالی په څنډه کی دپردی سیمی (خیگ)څخه دیوه شپانه لوروه ملالـــــۍ اودهغی پلاردغازی ایوب خان له لښکرو سره د (١٨٨٠) کال دجولای دمیاشتی په (٢٧) نیټه یوځای شول ملالـــــۍ دنوروکیلودښځوپه څیردخپلوغازیانووروڼوملا ور وتړله. دملالـــــۍ کورنی اوس هم ومیوندپه خوگیانیوکاریز کی سته، ملالـــــۍ هم خوگیانی او په دغه کاریز کی وه، هغه دشهادت په وخت کی پیغله وه، په ونه دنگه او لوړه ډیره ښکلی اوقهرمانه وه. دهغی قبر (قبره) اوس هم په میوند کی سته. خلگ ئی زیارت ته ورځی ،اودا قبردمانده پرشمالی غاړه واقع دی،
(1)
دمیوند په جگړه کی ملالـــــۍ دنورو نجونوپه شان غازیانو ته اوبه رسولی دا هغه جگړه وه چی دفرنگی دښکیلاک جړی ئی په لندن کی ولړزولی هغه جگړه چی له نږدی در یو زرو انگریزانو اود هغه دملاتړهندی پیاوړی ځواک گورگه گانو څخه یوازی پنځه سوه تنه دافغانانودغچ اخیستونکوتورو له ویری ژوندی پاتی شول او هغه هم ټپی او په تیښته بریالی شول. برتاننوی ځواکونو مرچلونه نیولی وو اودسهارپر (٩) بجوجگړه پیل شوه خودغرمی په مهال افغان ځواکونه دخوریدو په حال کی شول برتیانویانودخپل وروستی یرغل لپاره دخپل ټول ځواک څخه کار واخیست. ایوب خان له لیری جگړه ځارله ، داسی ښکاریدله چی برتیانویان دجگړی گټونکی دی دایوب خان له څنگه څلور زره سپاره سرتیری په دریوخواووکی خواره واره شول، انگر یزانو دافغان غازیانودآس سپرو دوړی ولیدی اوگمان یی کاوه چی افغانان په تیښته شول او ټول ځواک یی دجگړی ډگر ته راودانگل، دغازیانو وینودښته په سرووینوښکلی کړی وه، ملالی له لیری ولیدچی بیرغ وړونکی دجگړی په ډگرکی‎‎ ‎‎‎‎راپر یوت ملالی ډگر ته راودانگل او دا لنډی یی وویل:

 دکرزی صاحــــــــــــــــب دحکومت په اوایلو کې د (نیپال) هیواد څخه ښځی راغلی وی میــــــــــوندته اودملالـــــــــــــــــۍ قبرچې دمیږیانو ښورهم هلته وو، قبرجوړسوی نه وُ، نوهغوښځوددی قهرمانــــــــــــی پرقبرافسوس وکړ،هغوی وویل داستاسو ویاړدی مگرمتاسفانه چی هسی ویجاړپروت دی ؟

که په میوندکی شــــــــــــــــــهیدنشوی + خدایږولالیه بی ننگی ته دی ساتینه
خال به له یارله وینوکښیږدم + چی شینکی باغ کی گل گلاب وشرموینه
ددی لنډی په اوریدلو دغازیاووینی په راغلی اوهرغازی له تورو اوډالونوسره په فرنگ مخ راواړاوه،بریتانویان د ایوب خان په هوښیاری نه پوهیدل افغان آس سپاره له در یوخواونه انگر یزان راچارپیرکړل اود ملالی د لنډی ازانگو دجگړی معاد یی اوبرخلیک ته بدلون ورکړاوغازیانو جگړی ته مخه کړل همدارنگه جگړه لاس او گریوان شوه، دانگریزانو او هندی گوډاگانومړی هری خواته خواره واره پریوتل او له میرڅی څخه لاره ورکه شوه.په دغی جگړی کی ملالـــــۍ هم خپل ژوند له لاسه ورکړ او جگړه پا ی ته ورسیده او دسوبمنو افغانانوسوبی دلندن دولسی جرگی بنسټونه وښورول. د ملالـــــۍ مړی په ډیر درنښت په خبک کی ښخ شو چی غازی ایوب خان له نورو غازیانو سره یو ځای وو.
(۲)

ملاله څوک وه:

استاد بسم الله خان وائې چی  پیغله ملالــــــــــــــــــــــــــۍ دکندهار دمیوند دخیگ له کــــــــــــلی څخه وه اوپه اغلب گمان دخوگیاڼیو دکلی اوسیدونکی وه ! اوپه پښتوکې هم دخیگ په هکله یو متل سته چې وایی .
شــــــــــــپه پربټ بیابان ښــــــــــــه ده ، نه دخیگ پرخـــــــــــوگیاڼو .
په جګړه کی دهغې ونډه په هغه ګروپ کی وه چې دجگړی میدان ته یی غازیانوته اوبه رسولی ، اوددی گروف مشرانی دوی تنی وی یوه سردارو غازی اوبله ملالـــــــــــــــۍ د ملالۍ نوم ځکه یادیږی چې هغه په جنگ کی شهیده سوه ؟
اوســــــــــــردارو بیاڅوکاله وروسته وفات شـــــــــــــــــــــــــــوه .
استاد بسم الله خان وائې چی په میوند کی دملالی په نوم دوه قبرونه موجود دی چی دملالی پیغلی په نامه یادیږدیچی یو د میوند دڅلی ته په لاره کی دی چی اصلا د دمیوند داتلی ملالی پیغلی ندی
دملالـــۍقبردمیوند دشهیدانو څخه لږڅه لیری دجنوب غرب خواته په لږ څه لوړه هواره مځکه کی واقع دی.
دی وائی: چې استادشهیدمحمدداودخان ښوونکی ماته راښوولی دی،دشهید محمدداودخان ښوونکی له قوله چې دا قبرماته آغا خان چې دداودخان پلاردی اصلی نوم ئی عبدالعزیزخان نورزی اودعبدالعریزخان پلارمحمداقبال خان نومیدی چې داستادمحمدداودخان نیکه کیدی، هغه خپل زوی عریزخان ته دا قبرښوولی وو ځکه اقبال خان دمیوندپه جنگ کی شراکت اوگډون درلود.
بســـــم الله خان وایی چې دملالـــــــــــــــۍ پراصلی قبردگمبدی دجوړیدوکارشروع سو ولی نیمگړی پاته دی؟
(3)

دمیوند جګوه څنکه ونښته؟

دامیر(محمدیعقوب خان) دبندی توب خبره چې سردار (محمدایوب خان) ته ورسیده ، چې دهرات واکمن والی اودلوړدرشل امیرشیرعلی خان زوی اویوباناموس ټولواکځی (شهزاده) اودوطن فداکار،دوطن دغزااونجات په عزم دهرات څخه د (۱۱۰۰) یوولس سووپیاده ، (۸۰۰) اته سوه نظامی سپرواو (۲۳) دورویش توپونو سره مخ په کندهار رارهی شوه .
اوپه لیاره کی له هری خوا غازیان ورسره گډاوملگری شول چې ستایلی سردارترهلمندراپوری ووت اود (میوند) حدته راورسید، انگلیس (میجربروز) دخپل لښکر سره دقابلی دپاره مخی ته ورغی ، په (۱۲۵۹) کال په (۴) داسدکښی یی سردارمحمدایوب خان جنگ ته اړایست.
که څه هم دگرمۍ شدت اودښمن مردک اورولو ، پښتانه خوراپه عذاب کړل، په داسی حال کې چې دجنگ دمیدان دابو (کوهی) هم انگریزانودلښکرپه لاس کښی وو، ولی سره له دی هم پښتانه ورته ټینگ شول اوزړه یی وانه چاوه، او په خورامیړانه وجنگیدل !!! چې دهغه جملی څخه ....یوه پیغله (ملالــــــــــــــــــــــۍ) هم وه چې دخپلی فداکاری په سبب یی خپل لوړ نوم تل ترتله ژوندی پریښـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــود. !!

ویل کیږی د۲۰۰۵ میلادی کال کی دناټو دځواکونویو پوځی دلګۍ چی دانګلستان له پوځیانو څخه وه دمیوند هدیرې ته راغلی وچی په لیدوئې یوانگریزی افســــــــرخپله خولۍ داحــــــــــترام په نیت له سرهیسته کړه اوبیایی وپوښتل ؟ چې دلته خوانگریزان هم مړه شویدی هغه څه شــــــــــول خلگوورته وویل هغه شاهدشرموښانوخوړلی وی، ولی دجنک حالت و.زموږپلرونووکړای شوای یوازی دجگړی ددگرجسدونه دلته ښخ کړی، انگریزی افسرزیاته کړه چې که هغه موهم ښخ کړی وای ستاسودتاریخ پرویاړبه نورهم اضافه توب راغلی وای.

داجنگ ددی پیړۍ داسی وروستنی جنگ وُچې شرقی ملت یوداسی غربی دولت پرلښکر بری ومیند چې ددنیا څلرمه برخه یی نیولی ده، اوبهترینه وسله یی هم درلوده، اوداعقیده یی ماته کړه چې دشرقی لښکر په دی پیړۍ کې دغرب پرمسلح لښکرباندی بری نشی موندلای. او(۲۵) کاله پس دمیونددغزاڅخه جاپان هم دروس پردولت بری وموند.
کله چې انگریزی لښکرمات اومخ په تښتیدوشول، دانگریزانودلښکرمشردوی ته مخ ورواړاوه اوویی ویل : ( ایاڅوک شته چې دمیړانی اولورینی دبریتانی له مخه دسترټولواکی په نامه ځان راجارکړی؟)
ددی غږپه اوریدلودماتی خوړلی پوځ څخه دوه کنډکه ستانه شول اودیوی باغچی دیوال یی ځانوته سنگروگرځاوه. ډیرزیاریی ویست،ترڅودغازیانومخه یی ونیول،اوانگریزی لښکریی وژغوره، ولی دوی پخپله دپښتنودلاسه پوه پناشول.
په دی کی شک نشته چې انگریزان په دی جنگ کښی په ډیره زړه ورتیا وجنگیدل،.ولی دهیواد دزړه وروپښتنوپه مخامخ جگړه کی اجزپاتی شول. غازی سردارمحمدایوب خان کنړهار قلابندکړاوپرانگریزانویی دنجات لاره وتړله .دغه وخت ووچې انگریزانودکابل حکومت ( امیرعبدالرحمن خان ته ) وروسپاره. اوپه خورا چابوکی کندهار ته رارهی شول. (راپټ) چې کندهارته ورغلی دسردار محمدایوب خان غازی سره مخامخ شولاکن دپښتنو جنیلانو: (دجرنیل حفیظ الله خان) مخالیفت دجرنیل تاج محمد خان سره ) دنفاق په سبب سایلی سرداردهرات خواته پرشاشو.
انگریزان چې اوس دپښتنوغازیانوپه مخالفت ښه پوه شوی وواوهم په دی پوهیدلی ووچې دافغانستان نیول څه اسانه کارنه دی کندهاریی هم ایله کړاوچټک هندوستان ولاړل
(4)

دملالـی په باب نوی تحقیق:

 لیکوال احــــ-مد صمیم دښکلا دوی میاشتی ناپییلی خپرونی، ددریم کال په  شپږمه گڼه کی چی پرله پسی اتلسمه گڼه (۱۳۸۴) کال (چنگاښ، زمری)کیږی په یوه مقاله کی  د ملی اتلی پیغلی (ملالــــــــــۍ زیارت)په هکله په زړه پوری مقاله لیکې چی لیکی

په میوند کې دحسن آباد ملک محمد، خوگاڼی قصه راته کول، چې په سنه: (۳۴) (۳۵) یا (۳۷) کې کبیراحمدخان پنجشیری دمیوند ولسوال وو، هغه حال راواستاوه چې راسه یوه امریکایی مورخ دیوه کابلی ډاکترسره راغلی دی دوی دملالۍ په باب تحقیق کوی نوکه ته څه معلومات ورکړی هغوی ماحاجی مریم اکاته بوتله، حاجی مریم اکاد (۱۲۰) کالوسړی وو.په موشک کاریزکې اوسیده،حاجی مریم اکاپه قوم خوگیاڼی وو.
حاجی مریم اکا راته وویل چې زه دمیوندپه غزاکې داسی کوچنی هلک وم چې پرتوگ می لانه اغوستی . تاسی که دملالۍ په باب معلومات غواړی نودحاجی لالی اڅکزی څخه پوښتنه وکړی،هغه د (۱۳۰) کالودی،هغه دمیوند په غزاکې دملالۍ سره برخه اخیستی ده .حاجی لالی هم دموشک په کاریزکې اوسیدی،بیاموږحاجی الالی ته ورغلو.
حاجی لالی اڅکزی داسی بیان شروع کړ! ویل یی: ملالۍ داغامحمدلوروه، په قوم خوگیاڼی مالداره وه ددوی کږدی دخیگ دکاریزپربارانه باندی ولاړه وه.
موږڅوخلگ پریوه دوکانچه سره ناست ووچې یوه دنگه چټه ښکلی پیغله راغله سورټیکری یی ترسرتړلی وو،سپین ټکری یی دیوی لښتی پرسرغوټه کړی ووویل یی: (ماخوب لیدلی دی چې ایوب خان راځی زه دهغه سره په مجردلیدوشهیده کیږم. ) انگریزانو وختی لا اوبه نیولی وی.نودخیگ کاریزک – منډآباد اودمیونددلوی کاریزخلگ سره راوپاریدل،راټول سول،ددی خوا دهلمندخلگ راورسیدل چې ټول شمیر یی (۵۰۰۰) نفروته ورسید.دجنگ اسباب دپسونوخرخول، چاړه اوکوتک وو.دانگریزانوڅخه موبیرته اوبه ونیولی،هرانگریزچې به موونیوی پرغاړه به موچاړه ورکښیښودله،یواربه مونسوارپروکړه،
دنسواروکډوبه موبیرته دلنگوټی په (ول) کې کښیناوه،بیابه مونوانگریزپه ډیرډاډه حالت اوډاډه زړه حلال کړ.ددی خواغازی ایوب خان دخپلوملگروسره دهرات څخه راورسید.دمنډآبادد مانده پرغاړه یی خیمی ودرولی.
حاجی مریم اکاهم هلک ووچې زموږسره یی وغروته اوبه خیږولی، کله چې ملالۍ ایوب خان ولیدی ملالۍ بیرغ ورته ونیوی ایوب خان ورته وویل: (چې بیرغ دی ستاسره وی)،ملالۍ ورته وویل: (چې نه ماخوب لیدلی دی چې زه ستاله لیدو وروسته شهیده کیږم اوانگریزماته خوری).
ایوب خان ته یی بیرغ تسلیم کړ،.جنگ زورواخیستی، حاجی لالی وویل:چې څوواره دتندی دسلاسه څخه مات سوو،بیابه پرانگریزانو غالب سوو.زه به همیشه دملالۍ ترڅنگ روان وم.دحاجی اغابادارپه کاریزکې انگریزان پټ وه،دکاریز په دغه ایصه کې موپرانگریزانوپاڼ اودیوال راونړاوه کاریز زمږپه ولکه کې راغی،.ډیرانگریزان له تندی څخه دپاڼو یا دیوالووسایی ته پراته وه،دمنډآباد په غوړه شیله کې دسری غرمی په سره گرمی کې دوینوشیلی بهیدلی حاجی لالی وویل:چې په دغه وخت کې ملالۍ راڅخه ورکه شوه،.وروسته معلومه سوه چې نوری ښځی هم په دغه غزاکې شهیدانی شوی دی.کله چې مو نورشهیدان په شامی کې ښخ کړه نوملالۍ مو یوازی په یوه قبرکې کښیښوده.دملالۍ قبرپه منډآبادکې دی.
حاجی لالی وویل: هرسهارچې به جگړه شروع کیدله: په هواکې به سپین مرغان پیداسوه، پخوسپین ږیروبه راته وویل: (هغه دی چې دخدای دوستان ستاسی کومک ته راغلی دی.) ددغی ډاډنی په روحیه به موږټوله ورځ جنگیدلو.
ملک عبدال محمد وژړل اووه یی ویل: (چې بیا به زه او دغه میلمانه دوکیل عزیزجان محمدزی ومورته ورغلوهغه هم د (۱۲۰) کالووه،هغه موهم وپوښتله هغی وویل: چې موږښځی،کوچنیان اوبوډاگان دمیونددچینی وغره ته وختلو،ملالۍ غره ته راوختل (۱۵) نفره ورسره وه.ملالۍ موږته وویل:تاسی دورځی ډوډی پخوی دشپی یی مه پخوی،.ځکه چې دشپی له خوابیادښمن ته ستاسی پته لگیږی.کله چې غازی ایوب خان انگریزان لوی مانده ته راشوه کړل،له کندهاره هم خلگ راورسیدل.مړه انگریزان اکثره ښرموښانو وخوړل، اوځینو یی په تیښته ځانونه ترسپین بولدکه ورسول.)
ملک عبدال محمد وویل:چې دملالۍ خپلوان دهرات په ( سینگران ) کې پراته دی.
ځینونورو سپین ږیرو وویل: چې ملالۍ اصلً نورزی وه،حینوبیا وویل چې دملالۍ قوم نه دی معلوم،چې ایاداتره کی وه،سلیمان خیله وه،خروټی وه،که ناصره !؟
وماته داسوال پیدادی چې ولی دهغه وخت شاهانوددی دخپلوانوغم ونکړ،ولی یی ددوی سره کومه مرسته ونه کړه،ولی یی په خپلویاداشتونوکې ذکرندی کړی،ولی یی تراوسه تاریخ ورک دی،ولی یی تراوسه پر قبر اختلاف دی !؟
که چیری (علامه حبیبی صاحب) ددی په باب شفاهی روایت دخلگودخولی څخه نه وای رانقل کړی،ایا دا موضوع به تر اوسه مجهوله نوای پاته !!؟
لکه ددی ملک نوربرحق شهیدان اوشهیدانی،قهرمانی ښځی چې خپلوان یی ندی معلوم، (ولی دایوب خان،عبالرحمــــٌن خان،حبیب الله خان،امان الله خان او نادرخان په وختونوکې دپیغلی ملالۍ په باب تحقیق ونسو!!؟)
نوزه خپله ودی نتیجی ته ورسیدم چې په وطن کې همیشه غریبان قربانی کیږی،افتخارات اوثمره یی دواک لرونکوپه گټه تمامیږی.
(5)

دملالۍ اتلولی

دمیوند دفتحى دننگ اوجنگ په معرکه کی ددغی نومیالۍ پیغلی کرداراونقش لکه دلمر په څیرڅرگنددی. ملى ولسی روایت اوهم تار یخی آ ثارپه دی هکله تقر یباً په یوه خوله دی اوپه ډیرلږتوپیر اوبدلون دمیوند په فتحه کی دهغی غوڅ اوټاکونکی نقش تائیده وی.
د((پښتنی میرمنی)) کتاب لیکوال عبدالرًوف (بینوا) لیکی چی:
((ددوشنبى په ورځ دبرات دمیاشتی په (١٧) ، (١٩٢٧) هجرى قمرى کال چی افغانى زلمیانو میړونو اوښځو دخپل وطن دساتنى په نیت سرونه پرمیدان ایښى اودمیوند ډگرته دقربانى له پاره حاضرشوی وو، ټکنده غرمه وه، غازیان تږی اوستړی ستومانه وه... دمیوند پر دښت هیڅ اوبه نه وی ، نږدی وو چی افغانى لښکرله تنتدی څخه ماتی وکړی.)) په داسى حال کی چی دلښکرو بیرغچى هم سخت زخمی سو اوبیرغ ئی له لاسه ولوید، یوه پیغله راغله بیرغ ئی په سرومنگولو واخیست، ناره ئی وکړه:
خــــــــــــال به دیاردوینوکښیږدم+چی شینکی باغ کی گل گلاب وشومه وینه
که په میوندکی شـــهیدنشوی+خدایږولالـــــــــــــــــیه بــــــی ننگـــــــــــــــــــی ته دی ساتینه
ددی پیغلی دا ږغ یواسمانى ږغ ؤچی دافغانى زلمیانو وینی ئی په جوش راوستلى، اوټولو دالله اکبر په ناره پرغلیم یرغل وکړ اودښمنان ئی تار په تار، خپله پاکه خاوره ئی دهغوی له قدمونو څخه وږغورله... داپیغله ملاله نومیدله . په ځینوروایتونوکی هم دغه پورتنى مفهم دالفاظوپه لږاو ډیر بدلون سره داسى راغلی دی:
((یوه خوارفرنگی پوځونه دمیوند پردښته پراته، په هرډول وسلواو وسیلو سمبال وه، بله خوا افغانان په تش لاس، خودایمان او عقیدى په وسله سمبال دهغوی مقابلی ته راوتلی وو په دی نیت اوتکل ووچی دغه کفری لښکری له خپلی خاوری څخه وباسى او هیواد ددوی دناولو منگلو څخه آزاد کړی. له افغانی غازیانو سره په دغه جگړه کی افغانی پیغلی اومیرمنی هم شامیلی وی، چی ځینوئی غازیانوته خواړه، اوبه اوبارود رسول ځینی له خپلو پلرونو،وروڼو اومیړونو سره اوږه په اوږه ددښمن مقابلی ته ولاړی وی. یوه له دغو نومیالیوڅخه ملالــــــه وه. ))
ټکنده غرمه وه ملالۍ ولیدل چی له یوی خواددښمن دپوځونو شمیر زیات اوپه ډول ډول وسلو او وسیلو سمبال دی، او له بلی خوادهغوی په وړاندی دافغانی غازیانو شمیر لږ، تش لاسی اونږدی ؤچی له ډیری گرمۍ ، تندی اوستړ یا څخه له ماتی سره مخامخ شوی وای. نو یو هسک ځای ته وختله اودزړه له جوشه ئی افغانی غازیانو ته دا لنډی وویل:
که په میوندکی شــــــهیدنشوی+خدایږولالیه بی ننگی ته دی ساتینه
دملالۍ د لنډۍ هرتوری ، لکه غشى دغازیانو په زړونو ولگید، وینی ئی په جوش راغلى ، مات زړونه ئی راژوندی شول اود (الله اکبر) دناری په ویلو ئی په کفر ځپونکی ږغ پر دښمن ورغلل ،سره ورځ ئی پری جوړه کړه. څه شیبه وروسته ملاله یوځل بیا پر لوړځای ودریده اودا دجذبی ډکه ناره ئی وکړه :
خال به د یار له وینو کشیږدم+ چی شیتکی باغ کی گل گلاب وشرموینه
ددښمن په پوځونو ماته گډه او ډیره زیاته مرگ او ژوبله پکی وشوه.
(افغانشتان دروسیل تاریخ) لیکوال دهغه وخت دیو نومیالى موُرخ میرزا یعقوب على خوافى دکتاب په حواله لیکی چی په دغه جگړه کی له (١٢٠٠٠)زره انگر یزی پوځ ، عسکرو او صاحب منصبانو څخه یوازی (٢٥) تنه ژوندی دجگړی له ډگر څخه په تیښته بر یالى شول.
میوند فتح شو، چا فتح کړ؟ ننگیالۍ او توریالۍ ملالۍ ! د (زموږ غازیان) کتاب لیکوال محمد ځلمى د (نفتولاخالفین ) دکتاب (شیپورهاى فیروزی میوند) د (٤٥٣) مخ په حواله لیکى :
(کله چی دزیاتى مرگ ژوبلی په نتیجه کی میوند فتح او افغانی غازیان دخپلو شهیدانو دښخولو په تکل کی وو، غازی سردار محمد ایوب خان پوښتنه وکړه چی دغه نجلی څوک ده چی په داسى نازک حالت کی ئی په خپلو ملى لنډیو افغانى لښکر په نگ او غورځنگ راوست. ځواب ورکړل شو چی دا (ملالــــــــــــــــه) دیوچوپان لور اودمیوند(کشکى نخود) اوسیدونکی ده. بل ورته وویل دا ډ یره زړه وره، دغاریانو ترڅنگ ئی باید ښخه کړو.ایوب خان وویل: ښه وایاست . ملایانو اوملى مجاهیدینودبخښنی دعا ورته وکړه او هلته ئی خاوروته وسپارله . )
همدارنگه میرغلام محمد غبار په (افغانستان در مسیر تاریخ) او لویس دوپری پخپل اثر (افغانستان) کی دملالۍ سرښندنه او ننگیالى توب ستایی او تائیده وى ئی له دی پورته ځرگندونوڅخه دا ښکاری چی (ملاله) دهمدغه میوند په تاریخی جگړه کی دشهادت مقام ته رسیدلی او تل پاتی نوم ئی په برخه شویدی . دغه ستره ویړلی کارنامه ئی زموږدهیواد په تاریخ کی په زرینو کرښو لیک اوترهغه چی افغان او افغانستان وی ، له چا به هیر یږی نه او په ډیر درناوی به لمانځل کیږی ددى نومیالى او ننگیالی پیغلی قبر دمیوند دشهیدانوپه هدیره کی معلوم اوډیرخلگ ئی زیارت ته ورځی روح دی ښاد او یاد ئی همیشه !
(6)

په (١٨٨٠) م کال دمیوند په جگړه کی انگلیسی لښکر ماتی

دځوانی پیغلی ملالۍ دغه ملى لنډی په ویلو سره چی دښمن ئی دماتی سره مخامخ کړاوافغان غازیانو ته ئی دمقاومت زیری ورکاوه ، اوملى بیرغ یی په لاس کی وو ، افغانی جنگیالی ئی په غیرت راوستل، دهغوی په رگونو کی دغیرت وینه داسی په خوټیدو راغله چی بیله دمرگ دډاره دخپلو مر چلونو څخه راووتل او ددښمن پر لښکرو یی هجوم وروړ، په داسی حال کی چی افغانی غازیان چی ددښمن دتوپونو په شلیک سره دجګړی په ډکرکی لکه دونی پاڼی داسی رژیدل، بیا یی هم ددښمن پرسنګرونو وروځغستل، ترڅوچی افغانی غازیانو ددښمن تیری کوونکی قواوی له خپلو مرچوڅخه وتیشتی ته اړایستلی ، اوبری دافغانانو په نصیب شو.
دمیوند په دغه بر یالی جګړه کی ددښمن (۱۲۰۰۰) عسکردافغانان له تیغ څخه تیرشول . په دی ترتیب پیغله ملاله میوندی ، دجګړی دمیدان محرکه ، دهیواد شمال غرب لورته په (۵۰) کیلومتری کی خپل نوم دافغانستان دمباریز ینوپه تاریخ کی په زرین لیک ولیکه . روح دی ښاد وی.

مرحوم استاد رشاد صاحب په هغه مجله کی چی میوند مجلی سره یی له مرګ څخه مخ کی مرکه کړی وه، ویلې وه چې دمیوندی ملالۍ کورنی تراوسه دمیوند په خوګاڼیو (کار یز) کی ژوند کوی. خپله ملالۍ دخوګاڼیودقوم څخه وه، ددغی اتلی قبر تراوسه په میوند کی موجود دی . دیادونی وړده چی دملالۍ دنیک نامه په اساس ډیری افغانی کورنی دخپلو لوڼو نومونه په ښځینه نوی ماشوم باندی ایږدی، اودنوی پیداشوی ماشوم څخه (نجلی)دمور او پلار هیله دا وی چی دملالۍ په څیر زړه وره او دلاوره نجلی واوسی . چی دا ددوی له پاره دعزت خبره ده .لنډه داچی د ملالۍ نوم د افغانې سوبمنې اتلې په کتار کې د هیواد په تأریخ کې ولېکل شو. راتلونکو زوزاتونو د ملالۍ نوم په ویاړ وساته ، ښوونځی ، مجلې ، روغتونونه د میوندی ملالۍ په ویاړلی نوم و نومول شول.

دملالۍ سره په میوند جګړه کی یوه بله افغانه تورزنه سردارو غازی

که څه هم دمیوند په غزا کی که دملالۍ کارنامه دپښتنو ښځودغیرت اوایثارڅلی دی، ددی څلی په څنګ کی دسرداری غازی میړانه اوهمت هم دثبت حق لری،
سرداره دامیرشیرعلی خان (۱۲۹۶ه.ق مړ) دوزیرسردارمحمدرفیق خان لودین (۱۲۸۳ه،ق مړ) خور وه، دسرداری پلار ملا عبیدالله نومیده اودکندهار په احمدشاهی ښارکی اوسیدی دبرودبازار دلودینانو په کوڅه کی دسرداری پلرګنی میشته ده ، دسرداری میړه سردارمقصود خان محمدزی ؤ چی دامیر دوست محمدخان (۱۲۹۷ه.ق مړ) د ورورسردار جمعه خان لمسی کیدی ، دسردار رحمت خان زوی ؤ ، دسرداری خوسرګنی دکندهار په میوند کی اوسیدله کلا یې وه کاریز یې ؤ، دسردارجمعه خان کورنی تر (۱۱) کالو دمخه پوری لا په میوند کی وه اوسردار جمعه خان کاریز یې په لاس کی ؤ، دغه کاریز د (کاریزک) په نامه شهرت لری .
د(۱۲۹۷ ه. ق ) کال پنځلسی پښتنو غازیانو دمیوند په دښت کی تیر کړ، پښتانه وایې : دپنځلسی په شپه دهرسړی دټول کال د روزی براتونه مهریږی ، ځکه نو ټوله شپه دهرغازی په زهن کی دا پوښتنه کښته پورته کیدله چی دڅوګړ یو روزی به می حواله سوی وی؟
غازیان دبری یا شهادت په ارمان دجنګ ډاګ ته راغلی ؤ، دوی دایو شعاردرلود:
یا به پرنګ له ملکه باسو
یا به ایږدوپرخپل وطن باندی سرونه
دبرات (۱۷می) ورځی لمرلاڅرک نه ؤ وهلی چی غازیانو دخدای (ج) دمرستی په هیله دجنګ صفونه برابرکړل اود الله اکبر په اذانګو یی دجنت حوری دآسمانو څنډوته دنندارود پاره راوستلی، غازیانو دلوی خدای (ج) په توکل دخپل دین ، آزادی او وطن دژغورنی اه پاره ملا تړلی وه چی دا ددوی حق ؤ، خوپرنګیانو دملکونودنیولو حرص دخپل حق دمدافعینو وژنی ته لمسولی ؤ، دوی پرخپلودرنو توپو، عصری توپکو، جنګی مهارت اوعلی انتظام تکیه درلوده، دغرور په نشه مستوپرنګیانو چی دغازیانو دالله اکبر اذانګی واوریدلی ، دوی هم دجنګ دډاګ لورته خپل پوځونه په ډیر تلوار وخوڅول.
دبرات (۱۷) مه دمیوند په ډاګ کی دځوانانو دصبر اوثبات دازمویښت ورځ وه، دباروتو په لوګیو اودجنګیالویو دهلوڅلو په دوړو دمیوند آسمان ترغونی ښکاریده ، ځوانان په خاوروکی رغښتل او وینی یې هری خواته بهیدلی، دمرګ ملوکو په خورابیړه دوری هوری څغستل، له یوی خوا که دتوپو اوتوپکو ګولیو وژوندونومراندی غوڅولی ، له بلی خوا داسد د (۵) می ورځی لمرهم دځوانانو دټینګاراواثارامتحان اخیست اوڅرنګه چی یې دحتیځ په څنډوکی خپل سورمخ ښکاره کړ دسانتی ګراډ د(۴۰) درجوپه تودوخه یې دمیوند ډاګ په تودولو پیل وکړ،دمیوندډاګ دورځی د(۱۰) بحو په شااوخواکی سورتبخی سو اودانسانانودژونددانی پکښی وریتیدلی، دسږوتوښ (تفت) دخولوناړی وچیکړی وی اوغازیانو دالله اکبردویلو توان هم ندرلود، ځوانان په خولوکی غرک ؤ اوترآسونو دخولوچینی روانی وی.
دغه داوراووینوپه ډکرکی ځینی پښتنی هم لیدلی کیدلی ،چابه تــــژوغازیانوته اوبه ورکولی چابه ګولی اوبارود ور رسول اوځینوبه دسرتیروغازیانو دتشجیع لپاره حماسی لنډی ویلی.
سرداره پخپله کلا کی وه، لس ښځی یې ګمارلی وی چی دغازیانو لپاره ډوډی پخه کړی، لمرلاسرته نه وراغلی چی دکال برج ته وختله اوغوښته یې چی دجنګ دډاګ ننداره وکړی ، که ګوری غازیان دپرنګیانو دتوپو اوتوپکو ډزودی ته اړایستلی دی چی شاسنګرونوته راترشاسی سرداری چی دغازیانو دابده ورځ ولیدله ترتوان یې ووتل، دکلا غولی ته راغله وسله یی واخیسته، پوړنی یی په غاړه واړاوه په ځغاسته یی ځان دجنګ میدان ته ورساوه اوله باتوره غازیانو سره یی په مرسته پیل وکړ. لمر چی ترسرواوښت دپرنګیانودبخت کاسه نسکوره سول، اودکندهاردښار وخواته یی په تیښته پیل وکړ، مازدیګرچی سرداره غازی خپلی کلا ته ستنیدل دیوه پرنګی افسر یو توپک اویو آس یی دغلیمت په توګه ورسره ؤ، دسرداری په ولجه کی راوړی توپک تر ډیره وخته پوری دسردارجمعه خان په کورنی کی دیو مقدس یادوګارپه توګه ساتل کیده اودیوی غازی پښتنی دغیرته ډکه کارنامه یی شوله.
ددغی حماسی راوی حاجی محمد ابراحیم خان لودین دی چی تقر یباً په بغلان کی مړسویدی حاجی محمدابراهیم دسردارمحمدرفیق خان دکورنی یودروند سپیږری ؤ،ده ماته وویل دسرداری غازی دغه حماسه دخاکر یز(۲) دمالا شکوراخند دکلی اوسیدونکی ملامیر یحی نظم کړی ده، دحاجی محمدابراهیم اکا ټونظم نه وپه یاد، دری بنده چی یی په حافظه ؤ، ماځینی ولیکل هغه دادی:
راووته سرداره له کلاپه نیت دجنګ
نازیږه په میونده!
دی وویل: ماولیدی ګولی دپرنګیانو
مرګی دی دغازیانو
ځوانان دی چی رژیږی دوطن پرنام وننګ
ویداع اخلی له ژونده
دی وویل: ماولیدی سری وینی دی بهیږی
ځوانان دی قتل کیږی
لښکردپرنګی راځی میدان ته په غورځنګ
بیلیږی هارله قنده
دې وویل: ماولیده غازیان دکندهار
تپیږی وارپه وار
ځوانان رغړی په وینوکی له لاسه دپرنګ
پرنګ تپ کی خاونده !


تاسی وینی ددغی ملی حماسې له غاړه ګی څخه څومرغلری لویدلی دی، که له چاسره خوندی وی هیله ده چی ددی له ویاړه ډکی په بشپړه ولوکی خپله پیرزوینه له موږونه سپموی.
(۱) دکندهار دښاره چی کومه لویه لار دهلمند غاړی ته ځی، کشک رخد یاکشک رخج یی (چی اوس په عامیانه تلفظ کشک نخود بلل کیږی) دکشک رخد څخه (۱۲) کیلومتره لیری دشمال شرق خواته دمیوند دغزاتاریخی ډاک پروت دی، ددغه ډاګ په یوه ګوښه کی دمیونددسپیځلو شهیدانو له برم اوبرکته ډکه هدره واقع ده ،ددغی هدیری ختیځ لورته د(۱۰۰) متروپه اندازه لیری دخواجه احمد میوندی (۴۲۴ ه.ق مړ) ګمبته ولاړه ده ،خواجه بزرګ شمس الکفات احمد بن حسن میوندی (میمندی) (رح) (۱۸)کاله دیمین الدوله سلطان محمود غزنوی (رح) (۳۸۷-۴۲۱ ه ق) وزیر اودری کاله یی دنوم وړی سلطان محمود غازی دزوی لومړی سلطان مصعود (۴۲۱-۴۳۲ ه.ق) وزارت کړیدی.
(۲) دخاکر یزدره دکندهارشمال غرب خواته واقع ده، دغه دره دشمال شرق څخه جنوب غرب خواته غځیدلی ده ،دخاکر یز ددری جونوبی جوله دمیوند دری ته وزی، دکشک نخود روددخاکر یزپه دره کی تیرسویدی.

ماخذونه (سرچینی)

دښوونی او روزنی ریاست (رڼا) مجله (۱۳۸۷) کال پرله پسی (۲۱) گڼه مخونه ۳۵—۳۶ مخ -
 دملالۍ علۍ لیسی داتم الف ټولگی دزده کونکی مقاله چې نوم یی نه دی لیکلی ولی چې هغی ته خپل پلاردامضمون لیکــــــــــــــــــــــــلی دی. مخ -
دملالۍ میوند په هکله داستادبســم الله خان سره دعبدالاحد (نهضتمــل) مرکه د ســــــوال اوجـــــــــواب په ډول: مخ -
 ښوونځی لمړی کال پنځمه گڼه ـــــــ د(۱۳۸۷) لمریز کال سلواغه او کب ــ (۶۰) مخ مخ-
- بینوا،عبدالروف،پښتنی مرمنی ، کابل،١٣٢٢کال١٥٩-١٦٠مخونه
-معصومه عصمتى (محقق):موقف ونکش زبان افغان ازاواخرقرن هژده الى اخیر قرن نوزده دافغانستان د علومو اکاډمى ، داجتماعى علومو مرکز، ١٣٦٥ه .ش -٩٣-٩٥مخونه.
-زلمى، محمدولى، زموږ غازیان، دافغانستان دعلومواکاډمى، ١٣٦٨ه . ش کال ١٣٦ مخ
- غبار، میرغلام محمد، افغانستان درمسیرتاریخ ، موسسه چاپ قــــتب ، کابل، ١٣٤٦ ه . ش ، ٦٣٨ مخ.

-دملالـــــۍ په باب نوی تحقیق: لیکوال احــــ-مد صمیم
دبینوافرهنگې ټولنی دوی میاشتی ناپییلی خپرونه، دریم کال شپږمه گڼه، پرله پسی اتلسمه گڼه (۱۳۸۴) کال (چنگاښ، زمری) ښکلا (۳۲)-(۳۳) -مخ
-
ماخذ: د (١١) لسم ټولگى پښتودرسى کتاب (١٣٨٦) لمر یزکال وپوهنى وزارت دتالف ریاست له خوا:
مخ (٣١)
 داکاډمیسن کاندیدښاغلی سیستانی، دمیوند جګړه ؛ ملالۍ اوغازی سرداره .